سومین نشست علمی مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله در شب های ماه مبارک رمضان ۱۴۴۴ با حضور جمعی از شخصیت های علمی، نمایندگان مراجع عظام تقلید، فعالان دینی و فرهنگی و طلاب علوم دینی، در شامگاه روز شنبه سوم رمضان العظیم ۱۴۴۴ در بیت مرجعیت شهر مقدس قم برگزار شد.

مشروح مباحث مطرح شده در این نشست به شرح زیر است:

بسم الله الرحمن الرحیم

س: آیا عدول به مرجع اعلم مساوی جایز است؟

ج: مشهور عدول از حیّ به حیّ دیگر را جایز نمی دانند، مگر در صورتی که مرجع دوّم اعلم از مرجع اوّل باشد که عدول به او را لازم می دانند.

صاحب عروه در این باره می نویسد: «لا يجوز العدول عن الحيّ إلى الحيّ إلّا إذا كان الثاني أعلم» (العروة الوثقى مع تعليقات عليها، ج1، ص15، كتاب الاجتهاد والتقليد، م11).

البته در صورت تساوی چند مرجع با یکدیگر، جايز است از یک نفر به خصوص تقلید نکند بلکه از ابتدا هر از کدام از ایشان یک یا چند باب از فقه را تقلید کند که اصطلاحاً به آن تبعیض در تقلید می گویند، ولی بعد از تقلید و عمل به فتوای هرکدام از ایشان، عدول به دیگری جایز نیست.

صاحب عروه در این باره می نویسد: «إذا كان هناك مجتهدان متساويان في العلم كان للمقلّد تقليد أيّهما شاء، ويجوز التبعيض في المسائل...» (العروة الوثقى مع تعليقات عليها، ج1، ص21، كتاب الاجتهاد والتقليد، م33).

و در صورتی که اختیار تقلید یک مرجع به خصوص در میان چند اعلم را نکرد، و ایشان در فتاوی مخالف یکدیگر نبودند، ولی در اعلان ابتدای ماه رمضان یا روز عید فطر با هم اختلاف کردند، این اختلافات همچون اختلاف در حجج برای فقیه نیست که در صورت تعارض تساقط کند، بلکه مخیّر است که از هرکدام تبعیّت کند،

س: اگر زوج زوجه اش را در ماه مبارک رمضان مجبور به عمل زناشویی کرد، کفاره اش بر عهدۀ کیست؟

ج: در ابتدا باید گفت: امر خدای متعال در همه جا مقدّم بر اوامر دیگران است، رسول خدا وامیرمؤمنان صلوات الله علیهما وآلهما فرموده اند: «لا طاعة لمخلوق في معصية الخالق» (وسائل الشیعة ج16 ص154 ح21226)، اطاعت همسر در این امر، حرام است، پس در صورتی که زوج همسرش را مجبور به این عمل کرد، خانم باید تا حدّی که برایش ممکن است زیربار این کار نرود، ولی در صورتی که نتوانست از کار شوهرش جلوگیری کند، و آن عمل انجام شد، به جهت دلیل خاص، کفارۀ او و همسرش هر دو بر عهدۀ مرد است.

س: حکم فعّال بودن رستوران و ساندویچی در ایّام ماه مبارک رمضان چیست؟

ج: حفظ احترام ماه رمضان در این حدّ واجب است که هتک حرمت آن نشود، خوردن غذا برای شخص معذور و نیز تقدیم غذا به شخص معذور در ماه مبارک رمضان در صورتی که مخفیانه باشد و علنی نباشد ایرادی ندارد، مثل اینکه در خانه مهمان را اطعام می کنند، ولی مغازۀ غذاخوری که علنی اقدام به فروش غذا می کند، از مصادیق هتک حرمت ماه رمضان است، در روایتی از رسول خدا صلّی الله علیه وآله آمده است: «ما من صائم يحضر قوما يطعمون إلا سبحت له أعضاؤه وكانت صلاة الملائكة عليه وكانت صلاتهم إستغفارا» (وسائل الشیعة ج10 ص156 ح13099) و همچنین از امام صادق علیه السلام روایت شده است: «إذا رأى الصائم قوما يأكلون أو رجلا يأكل سبحت كل شعرة منه» (وسائل الشیعة ج10 ص156 ح13098).

این مسئله که صدق هتک بر این عمل می شود، از مرتکزات متشرّعه است که کبرای آن اجماعی است، و صغرای آن هم متحقّق است، و این حرمت هتک مختص به روزه نیست، بلکه در تمام عبادات همینگونه است، که هر عنوانی اگر هتک عبادت باشد، همین حکم را دارد، البتّه از آنجا که نسبت به صوم در مرتکز متشرّعه معروف است که خرید و فروش و خوردن نزد مؤمنین هتک ایشان است، به خصوص مطرح می شود، پس اگر به گونه ای فعالیّت کنند که هتک حرمت ماه مبارک رمضان نشود جایز است، اگرچه بداند شخص روزه خوار از او خرید می کند، و این نظیر روایت امام صادق علیه السلام است که در مسئله ای دیگر فرمودند: «بعته حلالاً فجعله حراماً فأبعده الله» (وسائل الشیعة ج17 ص222 ح22407).

لازم به ذکر است که استخفاف عنوانی قصدی است که به قصد شخص مرتبط است، ولی هتک حرمت از عناوین عرفی است که وابسته به فهم عرف می باشد.

س: روایتی را فیض کاشانی مرسلاً از امیرمؤمنان علیه السلام نقل می کند که «ليس العلم في السماء فينزل إليكم، ولا في تخوم الأرض فيخرج لكم، ولكن العلم مجبول في قلوبكم، تأدبوا بآداب الروحانيين يظهر لكم» (قرّة العیون ص439) با اکتسابی بودن علم چگونه جمع می شود؟

ج: فارغ از بحث اعتبار یا عدم اعتبار این روایت، فرمایشات معصومین علیهم السلام را باید با یکدیگر ملاحظه کرد، و با جمع بندی میان آن به نتیجه رسید، خدای متعال می فرماید: «وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْئًا» (النحل/ 78)، با توجّه به این آیۀ شریفه و دیگر روایات شریفۀ معصومین علیهم السلام، ظاهرا مراد از این روایت، این باشد که هرشخص در خودش قابلیت اکتساب علم را دارد، اگرچه علوم در او وجود ندارد.

س: اگر شخصی در ضمن کفارۀ روزه مسافرتی قبل از ظهر برایش پیش آمد و نتوانست پیش از ظهر برگردد تا روزه اش صحیح باشد، حکم آن چیست؟

ج: اگر سفرش ضرورت عرفی یا شرعی داشته، همچنین اگر ناخواسته نتوانسته پیش از ظهر برگردد و مقصّر نبوده خللی به توالی و تتابع 31 روز روزۀ او وارد نمی کند، و الّا باید از دوباره روزۀ 31 روز را آغاز کند.

مرحوم صاحب عروه در این باره می فرماید: «إذا أفطر في أثناء ما يشترط فيه التتابع لعذرٍ من الأعذار كالمرض والحيض والنفاس والسفر الاضطراري دون الاختياري لم يجب استئنافه، بل يبني على ما مضى.

ومن العذر: ما إذا نسي النية حتى فات وقتها بأن تذكّر بعد الزوال.

ومنه أيضا: ما إذا نسي فنوى صوماً آخر ولم يتذكّر إلّا بعد الزوال.

ومنه أيضاً: ما إذا نذر قبل تعلّق الكفّارة صوم كلّ خميسٍ.

فإنّ تخلّله في أثناء اللتابع لا يضرّ به، ولا يجب عليه الانتقال إلى غير الصوم من الخصال في صوم الشهرين لأجل هذا التعذّر. نعم، لو كان قد نذر صوم الدهر قبل تعلّق الكفّارة اتّجه الانتقال إلى سائر الخصال» (العروة الوثقى مع تعليقاتٍ عليها، ج3، ص81، فصلٌ في صوم الكفّارة، م6).

البتّه نسبت به نذر روزۀ هر پنج شنبه در حاشیۀ عروه گفته ام: «بعنوان الخميس بالخصوص، وإلّا فإن كان حال النذر ناوياً لصوم الخميس الأعمّ من أيّ عنوانٍ فإنّه لا تخلّل أصلاً» (العروة الوثقى مع تعليقاتٍ عليها، ج3، ص81، فصلٌ في صوم الكفّارة، م6).

س: حکم غیبت اولاد توسّط والدین چیست؟

ج: اِخبار از مؤمن به نوعی که تنقیص او باشد و آن نقیصه در او وجود داشته باشد، و طرف مقابل از آن بی اطّلاع باشد، غیبت است، و در حرمت غیبت فرقی میان والدین و غیر ایشان نیست، ولی اگر این سخن گفتن به جهت تربیت فرزند بود، یا نصح مستشیر بود، یا تحت عنوان یکی از مستثنیات غیبت وارد می شد، ایرادی ندارد.

س: شخصی می داند قرآن کریم را خطا می خواند، ایا این تلاوت او از مصادیق کذب بر خداست؟

ج: خیر، شخصی که مواردی را در قرائت قرآن خطا می خواند، و شبهه غیر محصوره است، قرائتش منعی ندارد، و افتراء بر خدا نست، بله خوب است که تلاش کند و قرائت صحیح قرآن را یادبگیرد، ولی اگر خطای او به نحو شبهۀ محصوره است، همان مواردی را که می داند ناصحیح می خواند را تلاوت نکند.

در روایتی دربارۀ دعای ملحون وارد شده: «الدعاء الملحون لا يصعد إلى الله» (وسائل الشیعة ج6 ص221 ح7781).

س: حکم نیت روزۀ شخصی که می داند پیش از ظهر به مسافرت می رود، و یا قبل از غروب حائض می شود چیست؟

ج: روزه یعنی امساک از طلوع فجر تا غروب آفتاب، آیۀ قرآن می فرماید: «ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ» (البقرة/ 187)، این شخص نیّت روزه نمی کند، بلکه نیّت امساک از مفطرات می کند، و اگر به آن مسافرت نرفت و یا حائض نشد، نیت روزه می کند، و روزه اش صحیح است، امّا جواز افطار بعد از فعلیّت سفر یا حیض است.

س: شخصی عاصیاً روزه نمی گیرد، آیا احکام مفطرات و کفّارات روزه بر او بار می شود؟

ج: بله، برداشت از ادلّه این است که کفّارات روزه مرتبط به روزه داشتن نیست، بلکه اگر شخصی روزه گرفتن بر او واجب باشد، تمام احکام آن در ظرف آن یعنی ماه رمضان باشد بر او جاری است، پس همین که مرتکب یکی از مفطرات شد، غالباً گفته اند: کفّاره بر او لازم است.

س: اگر شخصی چند مفطر را مرتکب شد یا یک مفطر را تکرار کرد، وظیفۀ او چیست؟

ج: در تکرار یک نوع مفطر، صاحب عروه و جماعتی گفته اند: هر نوع از مفطرات ولو تکرار شود فقط یک کفاره دارد، برخی دیگر در چند جلسه، گفته اند: باید چند کفاره بدهد، و برخی فراتر از آن، گفته اند: در اکل، هر لقمه یک کفاره دارد، گرچه این نظر صحیح نیست، ولی قطعاً هر ارتکاب مفطری به خودی خود حرام است، اگرچه کفّاره متعدّد نباشد، و امّا نسبت به ارتکاب چند مفطر مختلف، همگان بر این نظر هستند که کفّاره متعدّد می شود (مراجعه شود به: العروة الوثقی، ج3، ص44 و ص46، م2 وم7).

س: اجزاء امر ظاهری و عدم آن پرسیده شد.

ج: اوامر ظاهری در صورت انکشاف خلاف، مجزی نیستند، ولی در باب تقلید، اجماع بر اجزاء است، پس اگر نظر مرجع تقلید تغییر کرد، یا مقلّد از مرجعش به مرجعی دیگر عدول نمود، اعمال سابق او مجزی است (مراجعه شود به: العروة الوثقی مع تعلیقاتٍ علیها، ج1، ص26، م53).

برخی از معاصرین رحمة الله علیه، در اصول اصرار بر عدم پذیرش این اجماع داشتند و در آن تشکیک می نمودند، ولی در فقه همچون دیگر فقهاء قائل به اجزاء شده بودند.

اگرچه برخی همچون میرزای قمّی آن را از باب انسداد چاره جوئی کرده اند، ولی شیخ انصاری ملخّص کلام ایشان را در رسائل آورده و ادلّۀ ایشان را پاسخ داده است.

س: حجّیت اجماع و شهرت از چه بابی است؟

ج: طرق اطاعت و معصیت عقلائی است، و در نزد عقلا، اجماع بلکه شهرت اهل خبره حجّت است، به این معنا که در صورت اصابت به واقع منجّز و در صورت مخالفت، معذِّر است. البته این به معنای آن نیست که اجماع و شهرت در عرض کتاب و سنّت قرار بگیرند، بلکه نظیر حجّت بودن ظواهر می باشند.

به طور مثال، شخصی آب در اختیار دارد، ولی قبل از وقت آن را می ریزد، تا مضطرّ به تیمّم شود، اگرچه روایتی ندارد در حرمت آن، ولی عقلاء آن را عاصی می بینند، پس شخص گناه کرده، اگرچه تیمّم او صحیح است.

س: اگر شخص می داند در صورتی که دو ساعت قبل از نماز صبح بخوابد، برای نماز صبح بیدار نمی شود، جایز است؟

ج: اگر حرج و ضرر نباشد، نباید بخوابد، و باید تا خواندن نماز بیدار بماند.

مثل این مسئله را برخی در مورد خوابیدن بعد از طلوع فجر در ماه رمضان گفته اند، که شخص می داند اگر بخوابد محتلم می شود، صاحب عروه احتیاط استحبابی در نخوابیدن او کرده، ولی برخی احتیاط وجوبی در ترک آن و برخی فتوا به حرمت آن از باب مقدّمیت به عنوان استمناء داده اند (العروة الوثقی والتعلیقات علیها ج10 ص74 م14).