فصل چهارم: بازگشت به خویشتن و پالایش درون از کاستی ها

آدمی به سادگی نمی تواند به درجه ی عالی کمال دست یابد، چراکه برای پیمودن این راه، خواسته یا ناخواسته، کاستی ها و ضعف های درونی با او همراه خواهد بود و بر اندیشه و کار او تأثیر خواهد گذاشت. از این رو نقص ها و ایرادهای بسیاری در طول بستر زندگی آدمیان جریان دارد که در تشکیل شخصیت آنها مؤثر است، هرچند که انسان ها ممکن است تا آخر عمر متوجه آن عیوب نگردند.

مرجع عالیقدر، حضرت آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله العالی درباره ی این موضوع در کتاب ارزشمند حلیة الصالحین می فرماید:

«ممکن است در وجود انسان عیبی باشد که او از آن بی خبر است و گاهی می داند خصلتی در وجود او هست ولی نمی داند آن خصلت عیبی است که باید اصلاح شود. و شاید بداند آن عیب در وجود او هست و از عیب بودنِ آن هم آگاه باشد ولی از اصلاح نفس خود و برطرف کردن آن عیب ناتوان باشد به هر حال او کوتاهی کرده است».

عیب ها فراوان اند اما می توان آنها را به دو دسته تقسیم کرد: عیب هایی که آدمی به طور مستقیم با ایده و منش خود، منشأ آفرینش آنها بوده است. دسته ی دیگر عیب هایی هستند که به صورت غیر مستقیم در وجود آدم راه یافته اند و آدمی بی آنکه متوجه باشد دچار آن عیوب می شود از این رو مرجع بزرگوار، آیت الله العظمی سید صادق شیرازی مدظله العالی در این باره فرموده اند:

«مثالی که قبل از این به آن اشاره شد، یعنی جهل، انسان بدان گرفتار می شود که ممکن است این جهل حاصل کوتاهی او باشد چراکه برای برطرف ساختنِ آن تلاش نکرده است که در این صورت مقصر است. اما ممکن است امکانِ یادگیری برای او مهیا بوده، ولی او این کار را نکرده در کدام یک از این دو مورد او از آن عیب آسیب می بیند؟ پاسخ: در هر دو صورت او آسیب می بیند.

این دلیلی آشکار برای هوشیاری و بیداری انسان است. او با پشت سر نهادن مرحله ی بلوغ و رسیدن به مرحله ی بیداری، دیگر بر کرده های خود مسئول است و از توانایی ها و آسیب های نفس خود کامل آگاه است؛ چراکه او دیگر مرحله ی کودکی و خامی را از سر گذرانده است و مرحله ای تازه با امکانات و مواهب خاص خود، پیش رویش گشوده شده است. از این رو به سادگی می تواند خوب را از بد تشخیص دهد.

روی هم رفته لازم است که انسان با مراقبت و کاویدنِ درون و افکار و افعال خویش خطاهای خود را دریابد و با سلوک و تمرین مستمر در جهت رفع آنها برآید. این سلوک و مراقبت در تزکیه ی نفس بسیار مؤثر است و انسان را به مراتبِ عالیِ وجود می رساند انسان هرگز نباید از یافتن عیب ها و حتی در صورت لزوم، از اعتراف به آنها شرم کند «اعتراف کردن به اشتباه فضیلت است».

این نگرش موجب پرورش روحیه ی تغییر و خودسازی می گردد.

البته دور از نظر نیست، که روزگار با مشکلات بسیارش آدمی را دچار خطاها و لغزش های گوناگونی بکند. در این باره مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی شیرازی مدظله العالی در کتاب پیشین می فرماید:

«خطا ممکن است جنبه ی شرعی داشته باشد، مثل ارتکاب عملی حرام یا مکروه، و گاهی ممکن است عرفی یا اخلاقی باشد، مانند عجله کردن و تأمل نکردن، خشمگین شدن و تنبلی و مانند آنها. همه ی اینها خطا محسوب می شوند».

پس از جمله خطاهایی که دامن گیر بشر است، خطاهای عرفی است. مرجع عالیقدر در این خصوص می فرمایند:

«از نظر شرع، لغزش های عرفی نقص به شمار می آید. لذا همواره به رهایی یافتن از آنها توصیه شده است. بهترین شاهد بر این موضوع، ردّ لباس شهرت است».

شهرت و انگشت نما شدن در میان دیگران، روحیه ی غرور و برتری جویی را در انسان ها به وجود می آورد، پس شایسته است که انسان همواره خود را میان لغزش و موفقیت ببیند به طوری که هر آن ممکن است در لغزش ها سقوط کند. پس روشن است که پیروزی انسان ها به معنیِ خالی بودن آنها از عیب و ایراد نیست. از طرفی شکست ها نتیجه ی خطاها و ایرادهایی است که در کار و اندیشه ی آدمی نهفته است. پس آدمی هرگز نباید از محاسبه و مراقبت نفس خویش چه در پیروزی ها و چه در شکست ها دست بکشد. این موضوع یادآور سخن بزرگی است که لازم است آدمی روزانه فراغتی برای خود فراهم آورد که در آن از دیگران دوری گزیند و با خود خلوت کند و کارهای آن روز خود را در ذهن مرور کند و حاصل کار و کردار خود را بسنجد و خطاهای خود را دریابد. این گونه بهتر می تواند زندگی و افکار و کارها و حتی آرزوهایش را از این خطاها پاک کند و گام های مؤثرتری برای بهتر شدن بردارد.

تعدی از حدود شرع و عرف، هر دو در تشکیل صفات رذیله و متصف شدن به آن مؤثر است، چه بسا عیبی را درگذشتن از حدود شرعی و عرفی، هر دو با هم حاصل شده است. از این رو مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی شیرازی دام ظله العالی می فرماید:

«گاهی انسان خصلت یا خصلت هایی دارد که شرعی یا عرفی نیستند، ولی از زشتی و عیب بودن آنها بی خبر است. این جهل است و چنین کسی مقصر است حتی ممکن است کسی پنجاه سال، یا بیشتر یا کمتر گرفتار صفت بدی باشد و در همه ی این روزگار متوجه آن نباشد و یکدفعه متوجه شود و ناراحت گردد. که البته این کار جای ناراحتی دارد».

به هر حال آگاهی انسان از صفات رذیله اش نکوهیده نیست صفاتی که ممکن است خود یا عامل دیگری در پیدایش آن مؤثر بوده است، اما اعتراف نکردن به خطاها و اهمیت ندادن به آنها و درصدد جبران و برطرف کردن آنها بر نیامدن ایرادی بزرگ است، گاهی غرور آدمی، او را از این کار باز می دارد. در این صورت آدمی، چه هنگام فرصت پیشرفت می یابد و چه هنگام می تواند اندیشه و حیات مادی و اخروی خود را تعالی بخشد. پس انسان همواره باید درون خود را بیالاید و عیوب نفس خویش را بیابد و برای بهبود آنها به روشی درست، چاره ای بجوید. روشی آزموده که آدمی را ارتقا بخشد و به سر منزل مقصود برساند.

 

مؤسسه فرهنگی ـ تبلیغی النبأ

27 / شوال / 1431