فصل نهم: اخلاق ذاتی، سازنده ی شخصیت انسان 

 

اخلاق یکی از عناصر ذاتی تشکیل دهنده ی شخصیت انسان است، که بسیاری از جنبه های آن به سادگی بروز خارجی نمی یابد و تشخیص آن برای دیگران کار چندان ساده ای نیست. از این رو اخلاق انسان و سِر و سلوک او ممکن است در مرحله ای از رشد خود باز ایستد. پس باید اخلاق و فراگیری آن، همواره پویا باشد و آدمی را در جهان پر حرکت و نشاط یاری دهد. از سوی دیگر، پیداست که فراگیری و کسب اخلاق مستلزم حوصله وگذر زمان است. ژرفای مسائل اخلاقی نیازمند حرکت کند اما پویای سالک آن است.

سالک آن نیست گهی تند و گهی خسته رود *** سالک آن است که آهسته و پیوسته رود

در نظر نگرفتن این ویژگی اخلاق، مانع تکوین آن در ذات آدمی می گردد و موجب می شود که آدمی پیش از آنکه به آن خو گیرد آن را از دست بدهد.

مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله در کتاب شریف عبق المرجعیة در این باره می فرماید:

«عمق مسائل اخلاقی و زود دست نیافتن به ثمره های آن موجب می شود که به نظر آید انسان در مجهولات خود غرق شده است».

دشواری تکامل یافتن شخصیت اخلاقی، چه بسا انسان را نا امید می کند و او را از چرخه ی زندگی معمولی اش باز دارد. به گونه ای که نتواند نقش خود را در زندگی به خوبی ایفا کند. در حالی که اخلاق ابزاری توانمند برای رشد آدمی است و از او انسانی فراتر از انسان های معمولی جامعه می سازد. انسان هنگامی که از غرایز و امیال پست خویش بگذرد و خود را به مسائل بی ارزش زندگی نیالاید ارج و مرتبه او در جامعه افزون می گردد. اخلاق تفکر و کردار و منش انسان را در بر می گیرد و برای همه ی شئون زندگی انسان برنامه و راهکاری خاص دارد. شاید به خاطر این ویژگیِ اخلاق است که مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی شیرازی مدظله العالی فرموده اند:

«پیش از آنکه برای خویش و خانه و خانواده مان برنامه ریزی کنیم، برای نفس خود برنامه ای بچینیم».

مرجع عالیقدر همواره دیگران را به این باور خویش فرا می خواند که بیشتر از آنکه در پی غذای جسم باشیم باید جویای خوراکی برای روحمان باشیم. غذای روح موجب تعالی روح انسان به مراتب عالیِ وجود می گردد، و از صاحب آن، با اخلاق و کردار وارسته اش، نمونه ای موثر بر دیگران می سازد. از این رو مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله در این باره مجدّانه تکرار می کند و می فرماید:

«بر ما باد به علم اخلاق...، اخلاق اسلامی تنها مستحبات و مکروهات نیست، بلکه موضوعات واجب و حرام نیز در آن هست».

انسان مسلمان فراخور بهایی که به گسترش گنجایش وجودی خویش برای دریافت معارف اسلامی می دهد، لازم است که تعامل و ارتباط خویش را با علم اخلاق قطع نکند. برای رسیدن به این منظور نباید پاره ای از موضوعات اعتباری و نظری را صرفاً گردآوری کند، بلکه باید در راه و روش زندگی خود به گونه ای عملی با علم اخلاق هم خور و همراه باشد. باید علایق شخصی، ارتباط با افراد جامعه و نهادهای گوناگون آن، کسب و کار و تمام شئون زندگی تحت الشعاع اخلاق و آموزه های آن قرار بگیرد. اخلاق فقط مکمل زندگی انسان نیست. جوهر وجود آدمی از اخلاق سرشته شده است، لذا از موضوعاتی که تأثیر سازنده ای بر آدمی و زندگی او دارد، اخلاق است. در این راستا، مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله همگان را بر این امر مهم سفارش می کند و می گوید:

«علم اخلاق بارها از فقه دشوارتر است، پس نباید آن را دست کم بگیریم؛ چراکه اخلاق در سازندگی انسان مؤثر است».

با این نگرش، اخلاق به تدریج انسان را به مدارج عالی کمال می رساند. خیرخواهی برای دیگران در همه ی عرصه های زندگی یکی از مظاهر آشکار اخلاقی است. حتی در رقابت های علمی و پیشی گرفتن ها در کسب و کار و مانند آن، انسانی که از اخلاق برآمده با انسان غیر اخلاقی تفاوت چشمگیری دارد. دست کم انسان اخلاقی هر چه برای خود می خواهد برای دیگران نیز می خواهد، و همواره در پی به دست آوردن بهره ای بیش از بهره ی دیگران نیست. و این ارزشی والا در شخصیت انسان است که از اخلاق حاصل می آید. از این رو مرجع عالیقدر آیت الله العظمی شیرازی در این باره می فرماید:

«اگر انسان در همه ی ابعاد خود خیرخواه باشد، احساس لذت می کند و نتیجه ی تلاش هایش را در زمینه ی کسب اخلاق و فضایل می یابد».

اما آیا دست یابی به ملکه ی اخلاق به گونه ای که تأثیر سازنده ای بر انسان بگذارد، واقعاً کار ساده ای است؟ پیداست که رسیدن به این مرحله از اخلاق کار دشواری است و تلاش و ممارست بسیاری می طلبد. آدمی برای دستیابی به این هدف همواره باید با نفس خود و خواهش ها و ماهیتِ دوگانه و رمز آمیز آن روبرو شود و با آن وجوهی از نفس خود که با انسانیتش در تناقض است پیکار کند. پس اخلاق تبدیل به یک نیروی ستیهنده و محدود کننده ی مهم در وجود آدمی می شود که نه تنها با غرایز درونی چون شر و خطاها، بلکه در تمام رفتارهایی که به نوعی از ارج و منزلت او می کاهند، پیکار خواهد کرد.

به این دلیل و دلایلی از این قبیل، دستیابی به مرتبه های بالای اخلاقی کاری دشوار است. البته به دشواری اش می ارزد؛ چراکه با دور کردن صفات رذیله شخصیتی بزرگ از او می آفریند که در خور ریاست و برتری و بلندمرتبگی خواهد شد. افزون بر آن راز موفقیت ملت ها و فرهنگ های موفق در اخلاق خوب نهفته است. بدین سبب مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله در کتابی که پیش تر ذکر آن رفت می فرماید:

«پیش روی در امور اخلاقی کاری دشوار است، حتی از اجتهاد نیز دشوارتر است. بهترین دلیل نیز واقعیت های عینی موجود در جهان خارج است، که تعداد انسان های کامل بسیار کمتر از مجتهدین است».

 

مؤسسه فرهنگی ـ تبلیغی النبأ

7 / صفر / 1432