فصل یازدهم: راه کسب علم و رفع عوامل بازدارنده  

 

کسب علم از انسان همت والا و اراده ای محکم و برنامه ای منسجم و نیز تلاشی بی وقفه می طلبد. هرگز نباید در این راه از کسب علم باز ماند. غالباً تحصیل علم زمان بر و همراه با مشکلات و عوامل بازدارنده ی بسیاری است که طالب آن از دست یافتن به هدف نهایی خود و کسب مراتب عالی باز می دارد. جویای علم لا جرم، باید با این مشکلات و سختی ها دست و پنجه نرم کند، و چه بسا حریف آنها نگردد.

به هر حال صاحبان اراده های استوار از همراهان خود در این راه پیشی می گیرند همچنانکه گفته اند: «نابرده رنج گنج میسر نمی شود» پس هر کس آرزوی کسب علم را در سر می پروراند باید برای این منظور بکوشد و در برابر دشواری های بسیاری که در این راه دراز در پیش خواهد داشت، ایستادگی کند و دست از طلب علم برندارد. از این رو گاهی به برخی طالبان علم بر می خوریم که دست از مأموریت سخت و دراز و طاقت فرسای خویش بر نمی دارند و سرانجام به هدف مطلوب خویش دست می یابند. و نیز در مقابل بسیاری دیگر از جویندگان دانش هستند که تاب و تحمل مشکلات این راه دراز و طاقت فرسا را ندارند و در نیمه ی راه از رفتن باز می مانند. روشن است که تفاوت این دو دسته در اراده و همت آنهاست. اراده و همت عامل سرنوشت سازی در کسب موفقیت های علمی است. مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله در کتاب ارزشمند خود، العلم النافع، این موضوع مهم را بررسی می کند. ایشان در بخشی از کتاب خود می فرماید:

«در واقعیت عالم خارج می بینیم که درصد زیادی راه علم و درس را دنبال می کنند و علاقه و حسن نیت و ایمان نیز دارند ولی موفق به تکمیل آن نخواهند شد و تنها درصد کمی از آنها می توانند بر مشکلات عدیده ای که در کسب دانش همراه است، غلبه کنند».

ترقی زندگی بشری و نیازهای گوناگون و ارتباطات در هم تنیده ی آن مشکلات افزون تری فرا روی جویندگان دانش می گستراند.

طبیعی است که این نیازهای گسترده تلاش مضاعف از انسان می طلبد و در نتیجه زندگی را برای او دشوارتر می کند. همان گونه که مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله در این باره فرمودند:

«اگر مشکلات و مراحل آموختن علم در گذشته سخت بود، امروزه سخت تر است».

به هر حال مشکلاتی که فرا روی جویندگان دانش در عصر حاضر هست، آموزنده است. آنچه فراگیری دانش را در عصر حاضر دشوارتر از گذشته کرده است، چیست؟ پاسخ این سؤال را از کتاب مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی سید صادق شیرازی دام ظله ـ که پیش تر بدان اشاره شد ـ بیان می کنیم.

بزرگ ترین مشکلاتی که درگذشته برای طالبان علم وجود داشت عدم دسترسی به کتاب بود. بسیاری از کتاب ها خطی بود. و طالب علم که قصد استفاده از کتابی ـ برای مثال ـ همچون شرائع داشت، در برابر یکی از این راه ها قرار می گرفت:

• نسخه ای خطی یا دست نوشته تهیه می کرد و به تنهایی همه ی آن کتاب را تا آخر رونویسی می کرد.

• یا بهایی گزاف بابت خرید آن کتاب پرداخت می کرد، که این کار برای اکثر طلاب امکان پذیر نبود. مبالغه نیست اگر بگویم نود درصد توانایی پرداخت این هزینه را نداشتند.

• و یا اینکه کسی را بیابد که بهای آن کتاب را به او هدیه دهد که البته این دشوارترین حالت است و به ندرت اتفاق می افتد.

اما امروزه اکثر طالبان علم به راحتی می توانند نسخه ای از کتاب درسی مورد نیاز خود را بخرند، بی آنکه در پرداخت هزینه ی آن دچار تکلّف گردند. به گونه ای که می توان گفت که دیگر امروزه مشکل دست یابی به کتاب به طور کلی رفع شده است».

پس مشکلی که در گذشته برای جویندگان علوم بسیار مهم بود امروزه خیلی ناچیز و جزئی است. به این ترتیب یکی از موانع بسیار بغرنج از سرِ راه طالبان علوم برداشته شد. کتاب ها و منابع آموزشی به وفور در جامعه گسترش یافت و تقریباً کاستی کتاب و دشواری تهیه ی آن دیگر مانعی برای بازداشتن آنان از کسب علم نیست. مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله نیز اشاره فرمودند که مشکلات گذشته دیگر برای طلبه های امروزی وجود ندارد. ایشان در ادامه ی این سلسله تفاوت ها می فرمایند:

«یکی دیگر از مشکلاتی که در گذشته بود و امروز دیگر چندان به چشم نمی آید، دستیابی به مدرس است. امروز این مشکل در عصر حاضر به خصوص در پایتخت های علمی ای که در آن زندگی می کنیم، به حد نهایت کم شده است».

تا اینجا روشن شد که دو عامل اساسی در فراگیری دانش کتاب و مدرس است که امروزه بر خلاف روزگاران پیشین در اغلب زمینه ها به وفور یافت می شود. اما در مقابل مشکلات جدیدی ظهور کردند که پیشتر چندان موضوعیت نداشتند و همواره رو به فزونی دارند و فراگیران دانش را می آزارند مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله درباره ی این مشکلات نوظهور می فرماید:

«امروزه مشکلات جدیدی سر برآورده است که در گذشته نبوده اند. یکی از این مشکلات، تعطیلی زیاد است. که در گذشته به این اندازه نبوده است وتا آنجا که به خاطر دارم به جز پنجشنبه و جمعه ها و تعطیلی های چهارگانه ی هر سال، یعنی همه ی ماه رمضان و سیزده روز اول ماه محرم و ولادت ها و شهادت معصومان علیهم الصلاة والسلام و عیدهای سه گانه غدیر و فطر و قربان، دیگر تعطیلی تابستانه و یا غیر آن نداشتیم. از طرفی گاهی برخی ولادت ها و شهادت ها نیز در جمعه یا پنجشنبه می افتاد. علاوه بر آن بسیاری از مناسبت ها در ماه رمضان بود. به هر حال مجموع روزهایی که در آن درس تعطیل می شد بیشتر از دو ماه در سال نبود، با این همه ما به جایی نمی رسیدیم. از طرفی ما سعی می کردیم حتی روزهای تعطیل در دروس خارج از چهارچوب مقرر حوزه شرکت کنیم مثل دروس اخلاق و تفسیر و عقاید و ریاضیات و سخن وری و نویسندگی. هیچ شب و روزی از این کار دست نمی کشیدیم».

آری عالمان و فراگیران علوم در گذشته این گونه تلاش هایی را صرف آموختن دانش کرده اند. یکی از این نمونه های جهد آنان کاستنِ تعطیلی ها تا حد ممکن است. که البته آنچنانکه مرجع عالیقدر فرمودند حتی در روزهای تعطیل نیز از فراگیری دانش دست نمی کشیدند. البته با محاسبه اندازه ی تعطیلی ها در طول سال در می یابیم که این تعطیلی ها یک روز و دو روز نیست، حال آنکه راه کسب علم دشوار وطاقت فرساست و نیازمند کار و تلاش فراوان است. مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی سید صادق شیرازی دام ظله در کتاب خویش (علم النافع) می فرماید:

«همه ی تلاش خویش را در این راه صرف کردیم ولی با وجود آن بسیاری از ماها به هدف مورد نظر خود نرسیدیم، پس چه رسد به وضع امروز! یکی از مدرسان حوزه برای بنده نقل کرد که مجموع ایامی را که در یکی از سالهای اخیر درس داده است شمرده و دیده است که بیشتر از نود روز نیست!».

مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید صادق شیرازی دام ظله این موضوع را بررسی می کند که آیا اگر طالب علمی در طلب علم ناکام شود و نتواند به هدف خود دست یابد، آیا این دیگر نهایتِ راه است و آیا در این صورت طالب علم باید خود را تسلیم نا امیدی و شکست و تبعات نامناسب آن کند؟ ایشان خود این سؤال را پاسخ می دهد:

«اگر مشکلات کسب علم برای طالب آن زیاد بود و طالب علم نیز بخواهد عمر خویش را به بطالت بگذراند و تا به خود بیاید ببیند که سی سال یا پنجاه سال از عمرش گذشت اما نتوانست به جایی برسد و نتیجه ای از تلاش خود به دست نیاورد، راه حل علمی برای پیروزی بر این کار دشوار چیست؟ راه حل ریشه ای در این آیه ی شریفه نهفته است که می فرماید: «أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(رعد/28).

مقصود از ذکر خدا در آیه ی فوق ـ همان گونه که مفسران فرموده اند ـ ذکر زبانی و قلبی، توأم با یکدیگر است. مراد از ذکر قلبی توجه به خدای متعال است، بدین معنی که اعمال عبادیمان که در پیشگاه خدا به جا می آوریم نباید صرفاً آدابی خشک و بی روح باشند، بلکه باید با آنها خو بگیریم و در درون ما رسوخ کنند. در این صورت در هنگام عبادت خود را در پیشگاه خدا می یابیم و می کوشیم که وظیفه ی عبودیت خویش را به نحو احسن انجام دهیم.

 

مؤسسه فرهنگی ـ تبلیغی النبأ

6/ شوال / 1431