در یازدهمین شب از ماه مبارک رمضان 1437 (28/3/95) و در آستانه ی وفات بانوی گرامی اسلام، ام المؤمنین، حضرت خدیجه ی کبری سلام الله علیها، مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله در جمع بانوان بیاناتی ایراد فرمودند که در آن بسیاری از بانوان اهلِ علم نیز شرکت داشتند.

معظم له با اشاره به جایگاه رفیع و بی نظیر آن بانوی همام فرمودند: در روایات متعددی نقل شده است که رسول خدا صلی الله علیه وآله پس از وفات حضرت خدیجه سلام الله علیها هرگاه نام ایشان را می شنیدند اشک در چشمان مبارکشان حلقه می بست و می فرمودند: «أین مثل خدیجه؛ چه کسی به پای خدیجه می رسد؟». این جمله را در علم بلاغت عربی، «استفهام انکاری» می نامند. پیامبر اکرم با طرح سؤالِ «کجاست مثل خدیجه» وجود همانند و همتای او را نفی می کردند. این، در حالی است که در آن زمان ایشان همسرهای دیگری نیز داشته است و بعضی از آنان زنان خوبی بودند. چنین سخنی از جانب بهترین آفریده ی خدا، پیغمبر اسلام صلی الله علیه وآله درباره ی یک زن، اهمیت زیادی دارد.

مرجع عالیقدر سخنان خود را به دو محور تقسیم نمودند. نخست به نکاتی درباره ی عظمت آن بزرگ بانوی جهان اسلام و سپس به مطالبی درباره ی زنان و بایسته های آنان در جهان امروز اشاره کردند.

ایشان در قسمت اول سخنان خود فرمودند: دو مطلب در زندگی حضرت خدیجه و فداکاری های ایشان برای اسلام و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله حائز اهمیت است: نخست اینکه حضرت خدیجه سلام الله علیها پیش از بعثت پیغمبر اسلام و پیش از آشنایی با ایشان ـ هم از نظر اقتصادی و هم از نظر اجتماعی ـ مهم ترین شخصیت در میان زنان و حتی مردان حجاز آن روزگار بود.

از حیث اقتصادی، بسیاری از تاجران آن روزگار حجاز، کارمندان حضرت خدیجه سلام الله علیها بودند. صدها نفر با ایشان قرارداد مضاربه می بستند و سرمایه ی ایشان را دستمایه ی تجارت خود می کردند. درصدی از آن بر می داشتند و درصد دیگری و اصل سرمایه را به ایشان پس می دادند. از جمله کسانی که با ایشان پیش از ازدواجش با پیامبر صلی الله علیه وآله مضاربه کردند خود پیامبر بودند. خداوند در قرآن خطاب به پیامبرش می فرماید: «أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَی * وَوَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدَی * وَوَجَدَکَ عَائِلًا فَأَغْنَی؛(1) آیا تو را یتیم نیافت و سپس پناه داد؟ * و تو را گمشده یافت و هدایت کرد * و تو را فقیر یافت و بی نیاز نمود».

پیامبر صلی الله علیه وآله پیش از ازدواج با حضرت خدیجه از مکنت مالی ـ تا حدودی ـ بی بهره بودند و سرمایه ی حضرت خدیجه را به کار می گرفتند و با آن داد و ستد می کردند. از منظر اجتماعی نیز شخصیت حضرت خدیجه در حجاز در خور اهمیت بسیاری بود. شخصیت آن بزرگ بانو منحصر به مکه نبود و آوازه اش سراسر حجاز را فرا گرفته بود و همانند او در میان مردان و زنان یافت نمی شد.

چنین شخصی با این امتیازهای ویژه تمام شهرت و همه ثروت خود را صرف تبلیغ اسلام کرد. حضرت خدیجه پس از ازدواج با پیامبر تمام اموالِ خود را پس از بعثت ایشان در اختیار ایشان قرار داد. پیامبر اسلام نیز آنها را صرف مردان و زنان با ایمان کرد که به سبب ایمان آوردن به اسلام تحت فشار مشرکان قرار داشتند.

آن حضرت در مکه ی مکرمه مقداری از این پول را به مسلمانان، و مقداری دیگر را به مشرکان می داد تا از آزار و اذیت آنان نسبت به مسلمانان بکاهد. این گونه بود که اموال حضرت خدیجه تا آخرین دینار و درهم در راه ترویج اسلام تمام شد.

حضرت آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی مدظله العالی در ادامه ی سخنانش بر مطالعه و تتبّع در کتاب های حدیث و تاریخ تأکید کردند و از جوانان و بزرگسالان، چه مرد و چه زن خواستند که به سخنرانی ها بسنده نکنند و برای ارتقای فرهنگ اسلامی و انسانی و اخلاقی خود زمانی را صرف مطالعه کنند.

بار طلا و نقره

تاریخ یکی از تجارت هایی را که با سرمایه ی حضرت خدیجه صورت گرفت، چنین شرح می دهد که چند نفری سرمایه ای از آن بانو قرض کردند و برای سفر تجاری از حجاز بیرون رفتند. هنگام بازگشت شترهایی پر از کیسه های بزرگ سکه و طلا با خود آوردند. هنگامی که این سکه ها را بر زمین خالی کردند، بلندی این پشته چنان بود که حاضران مجلس که در دو طرف پشته بودند همدیگر را نمی دیدند. این شرحی است از یکی از تجارت های آن بزرگوار، چه رسد به همه ی سرمایه ی آن جناب که حضرت خدیجه همه ی آن را در راه اسلام فدا کردند.

حضرت خدیجه در شعب ابی طالب

علامه ی مجلسی رحمة الله علیه در جلد نوزدهم کتاب بحارالأنوار به شرح وقایع شِعب ابی طالب پرداخته است. در سال هشتم یا نهم بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله همراه با جمعی از مسلمانان که هنوز در مکه مانده بودند از سوی مشرکان محاصره ی اقتصادی شدند. مشرکان قراردادی نوشتند که بر اساس آن هیچ کس حق خرید و فروش و هرگونه مبادله اقتصادی و رفت و آمد و ارتباط اجتماعی با آنها را نداشت. مسلمانان نیز مجبور شدند از شهر مکه بیرون روند. شهر مکه در سلسله ای از کوه های اطراف آن محصور شده است که راه های ورودی به مکه از میان این کوه ها می گذرد. امروزه این راه ها گسترش داده شده اند. در پشت یکی از این کوه ها صحرای بزرگی بود به نام شعب ابی طالب. پیامبر همراه مسلمانان به این منطقه رفتند و در آن ساکن شدند. مدت سه تا چهار ساله ی سکونت آن بزرگوار و مسلمانان در این شعب با سختی های بسیاری همراه بود. بر اثر محاصره ای که شده بودند اگر کسی چیزی به آنها می داد با او مقاطعه می کردند. در طول این مدت، شاید یک وعده حضرت خدیجه سلام الله علیها غذای سیر نخوردند.

مثلاً یک قرص کامل نان یا بیست دانه خرما گیرش نیامد. این، در حالی بود که سطح زندگی آن بانوی گرامی بسیار مرفه و مجلل بود. ایشان تمام آن زندگی مجلل و ثروت فراوان را فدای اسلام و پیغمبر صلی الله علیه وآله کرد.

بررسی جایگاه و مقام عالی حضرت خدیجه سلام الله علیها

در آن روزگار افراد متشخص مکه از زن و مرد برای جلب اطمینان حضرت خدیجه و به امانت گرفتن پول از ایشان از یکدیگر پیشی می گرفتند و همه ی آنها موفق به این کار نمی شدند. آن بانو آشنایان و خویشان بسیاری در مکه داشتند.

هنگامی که پیغمبر اسلام صلی الله علیه وآله به نبوت مبعوث شدند و به تبلیغ اسلام پرداختند، خویشان و آشنایانش از او بریدند، به طوری که در طول سال یک نفر نیز به دیدن او نمی آمد. تا جایی که ـ در کتاب های تاریخ ذکر شده است که ـ هنگام وضع حمل حضرت زهرا سلام الله علیها هیچ یک از بستگانش به کمک او نیامدند. از این رو خدای عزوجل چهار خانم بهشتی را از آسمان برای یاری حضرت خدیجه سلام الله علیها فرو فرستاد. حضرت خدیجه آن همه شوکت و اعتباری که در نزد مردم داشت را به پای اسلام و تبلیغ آن ریخت.

روزگار سراسر سختیِ شعب ابی طالب برگ روشنی از جانفشانی های آن بانوی همان بود. در آن سال های محاصره، چه بسا برای جرعه ای آب جانشان به لبشان می رسید.

شعب زمینی خشک بود و آب به سادگی در آن یافت نمی شد. گاهی بر اثر بارندگی آب هایی در چاله ها جمع می آمد. در غیر این اوقات تهیه ی آب امری بسیار دشوار بود. اگر کسی به آنان آب می رساند، بزرگان و سردمداران مکه بلاهای بسیاری بر سر او می آوردند. نه به او چیزی می فروختند، نه از او چیزی می خریدند، و نه دختر به همسری او در می آوردند و نه دخترش را به همسری می گرفتند. حتی سلامش را نیز پاسخ نمی دادند. از این رو شرایط دشواری به وجود آمده بود که کمتر کسی به خود جرأت می داد برای مسلمانان آب و غذا ببرد. در جلد نوزدهم کتاب ارزشمند بحارالأنوار شرح مفصلی از آن روزگار و رنج های فراوانی که مسلمانان دیدند آمده است.

همانگونه که پیش تر اشاره شد شهر مکه در میان کوه هایی محصور بود و در ورای یکی از این کوه ها شعب ابی طالب در فاصله ای نه چندان دور قرار داشت به گونه ای که صدای فریادهای کودکانی که از فرط تشنگی و گرسنگی ضجه می زدند شنیده می شد. حضرت خدیجه سلام الله علیها همه این سالها را سپری کردند بی آنکه حتی یک بار اعتراضی به لب آورند یا از اوضاع پریشان و دشوار شعب گله ای کنند. در سراسر این مدت یک بار در کتب تاریخ ذکر نشده است که ایشان از پیامبر بخواهد که از خدای متعال بطلبد که این دوران سخت به پایان برسد.

ایشان تا پای جان در راه اسلام ایستادگی کردند. از این روست که امام معصوم در زیارت حضرت سیدالشهدا علیه السلام با آن مقام رفیع و اختصاصات خاص و... او را «یابن خدیجة الکبری» می خواند. این، بر علوّ مقام آن بانو دلالت می کند؛ زیرا مرسوم است برای ذکر بزرگیِ مقام یک شخص افتخارات او را نام می برند. حضرت زین العابدین علیه السلام در زیارت امام حسین علیه السلام او را با چنین الفاظی می خواند: «السلام علیک یابن محمد المصطفی، السلام علیک یابن علیّ المرتضی، السلام علیک یابن فاطمة الزهراء، السلام علیک یابن خدیجة الکبری»(2).

درس آموزی از فداکاری های حضرت خدیجه سلام الله علیها

معظم له در بخش دوم سخنانشان چنین فرمودند: زندگی حضرت خدیجه و فداکاری های فراوان وی، برای زنان و مردان امروزی بسیار درس آموز است. امروزه برای تحقق سعادت بشر، همگان، مرد و زن، با تأسی به آن بزرگ بانوی جهان اسلام، رفتار و کردار او را سرمشق خود قرار دهند و در حدّ توانِ خود برای هدایت دیگران بکوشند. پیروی از حضرت خدیجه و دنباله روی راه ایشان، به ویژه برای خانم ها، موجب می گردد که در روز قیامت همنشین این بانوی عظیم الشأن باشند.

نیاز مبرم جهان امروز، فداکاری است. طبیعی است که فداکاری و از خودگذشتگی با سختی ها و ناملایمات همراه است. اما از آن سو گوشه ای از مشکلات گسترده ی جهان امروز با فداکاری ها برطرف می گردد. مشکلاتی که کم و بیش همگان از آن آگاه اند. دانشجویی که در یکی از کشورهای اسلامی تحصیل می نمود برایم نقل می کرد که در دانشگاهی که درس می خواند بالغ بر هزار پسر و دختر جوان به تحصیل دانش مشغول اند. این دانشگاه با گستردگی و جمعیت نسبتاً بسیارش دارای مصلایی است که تنها گنجایش صد نفر را دارد. یعنی چیزی حدود نود درصد جمعیت آن دانشگاه نماز نمی خوانند. این نتیجه ی اسفبار با وجود سفارش های بسیاری است که معصومان علیهم السلام به نماز فرموده اند، از قبیل: «الصلاة عمود الدین؛ نماز، پایه ی دین است».

حضرت آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله با تأسف بر چنین آمارهایی، به مسئولیت مسلمانان در قبال هدایت دیگران اشاره کردند و فرمودند: بی گمان همگی در برابر این معضل بزرگ مسئول هستند. در همین ماه مبارک، در روزنامه رسمی یکی از کشورهای اسلامی اعلام کرده بودند که آمار زندانیان آن کشور بالغ بر ششصد هزار نفر است. در یک کشور اسلامی که پایبند به تعالیم پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله هستند، سالانه ششصد هزار مرد و زن روانه ی زندان می شوند.

این رقم سرسام آور، با وجود تلاش های بسیاری که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و دیگر پیشوایان دین برای ترویج اسلام کردند، بسیار تأسف برانگیز است. اسلامی که معصومین، جانشان را برای آن فدا کرده اند و به فرموده ی معصوم: «ما منّا الا مسموم أو مقتول؛ هیچ یک از ما نیست مگر آنکه کشته ی سم یا شمشیر باشد».

آخرین امام، حضرت بقیة الله الأعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز سرنوشتی چنین برایش مقدور است. با این حال آیا سزاوار است اینگونه دستمایه ی رنج و تلاش آنان را به باد دهیم؟

پس شایسته است خانم های محترم، در همه ی کشورهای اسلامی و حتی غیر اسلامی فداکاری را وجه همت خود قرار دهند و این صفت والا را از حضرت خدیجه سلام الله علیها الگو بگیرند. هریک به حدّ توان خود در تشکیل روحیه ی فداکاری بکوشند، چراکه فداکاری، سعادت خود و همگان را تأمین می کند. سعادت بشر، به طور کلی، خواسته ی غایی دین اسلام است. پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله در ابتدای بعثت خود فرمودند: «من سعادت دنیا و آخرت را برای شما [به ارمغان] آوردم».

پس امروزه که چنین ظلم و حبس و گرفتاری ها و اعتیاد و طلاق و بسیاری معضلات دیگر گریبانگیر بشر است، آیا سعادت در میان ابنای بشر تحقق یافته است؟ بی گمان خیر، و هرگاه در دنیا سعادت حاصل نگردد، قطعاً در آخرت نیز مهیا نخواهد شد.

سعادت بشر، هدفی است که همگان ـ به ویژه بانوان ـ برای تحقق آن باید تلاش کنند؛ و در این راه چه الگویی بهتر از حضرت خدیجه سلام الله علیها.

عزم راسخ

هر چیزی با عزم و اراده شروع می شود. اگر کسی برای رسیدن به هدفی تصمیمی جدی بگیرد، هر چقدر هم در راه رسیدن به آن سختی بکشد، عاقبت موفق می شود. اگر خانم های مؤمن تصمیم بگیرند که دنبال خوشگذرانی نباشند می توانند موفق شوند. روی سخنان من بیشتر متوجه خانم ها، به ویژه جوان و نوجوان است. خانم ها سعی کنند تمام همت خود را صرف خوشگذرانی نکنند. تمام سعی خود را صرف آن نکنند که حتماً اوضاع بر طبق مرادشان باشد و عمرشان را صرف لباس و خوراک و زندگی دنیایی کنند. زندگی ناهمواری ها و بالا و پایین های بسیاری دارد. هر زندگی غالباً کاستی هایی دارد. خانم ها باید شوهرهای خود را ـ حتی اگر در زندگی کاستی هایی داشته باشند ـ نرنجانند و در صورت وجود برخی ناملایمات، صبر پیشه کنند. دختر خانمی که در خانه برادری ناسازگار یا بداخلاق دارد، یا مادری که فرزندانی دارد، باید قدری تحمل کنند و زود در برابر کژخلقی ها از کوره به در نروند. آقایان نیز از این قاعده مستثنی نیستند. برای موفقیت در این راه بهترین کار سرمشق قرار دادن بزرگانی چون حضرت خدیجه و حضرت زهرا سلام الله علیهما است. طبیعی است که شما نتوانید مانند آن بزرگان رفتار کنید و آن همه رنج را تحمل کنید. نمی خواهد در سه سال یک وعده غذای سیر نخورید، یا تمام دارایی تان را در راه اسلام خرج کنید، اما در حدّ توان خود از فداکاری در راه گسترش تعالیم دین دریغ نورزید. اگر در زندگی قدری فداکاری بکنید، قدری مشاجره ها را کنار بگذارید و اندکی تحمل کنید و حلم بورزید، بی گمان موفقیت های بسیاری در زندگی نصیبتان می گردد.

حضرت خدیجه پول و شخصیت و احترام و همه چیز خود را در راه اسلام فدا کردند. اگر مسلمانان به او اقتدا می کردند و راه ایشان را در پیش می گرفتند، سالانه ششصد هزار زندانی نمی داشتند. این شمار بالای زندانیان چه کسانی هستند؟ بسیاری از آنان آشنایان و فامیلِ من و شما هستند. بی گمان، همه ی ما در به وجود آمدن چنین ضایعه ی بغرنجی سهیم هستیم. هریک در حدّ امکان خود مسئولیم. یکی بیشتر و یکی کمتر. تأسف بار است که با وجود اسلام در کشوری، با آن همه زیبایی ها و کمالاتی که با خود دارد، چنین شمار عظیمی زندانی داشته باشد.

مطالعه ی سیره ی پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله نمونه ی اعلایی از حکومت داری است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله دشمنان بسیاری از مشرکان و منافقان داشت، تا جایی که خداوند سوره ای از قرآن، به نام «المنافقون» را در نکوهش آنان و رنج هایی که پیامبر از دست آنان کشید نازل فرمود. با این همه، تاریخ روایت نکرده است که پیامبر زندانیِ سیاسی داشته است. این، موضوعی است که حتی غیر مسلمانان نیز به آن اذعان داشته و آن را در کتاب های خود بیان کرده اند.

امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز که گستره ی حکومت ایشان تا اروپا و افریقا می رسید، با همه ی گرفتاری ها و جنگ هایی که بر ایشان تحمیل شد، یک زندانی سیاسی نداشته است. وانگهی بنا به گزارش های تاریخ شهروندان و اصحاب همروزگارش به او توهین نیز کرده اند.

حال جای تأمل است که چرا کشورهای اسلامی پر از زندانیان سیاسی شده است. مسئولیت این ناهنجاری ها متوجه همه ی اقشار جامعه است.

در این میان مسئولیت خانم ها نیز سنگین است. همانگونه که چنین خرابی و فسادی یکباره اتفاق نیفتاده است، اصلاح جوامع نیز مستلزم گذر زمان و تلاش مداوم است و یک شبه تحقق نمی یابد.

شایان ذکر است که کشورهای متمدن امروزی که ادعای آزادی و حقوق بشر دارند نیز بدون زندانی سیاسی نیستند. چنین چیزی تنها ویژه ی حکومت های پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و امیرمؤمنان علی علیه السلام است. حال که دین اسلام و پیشوایان آن از چنین زیبایی ها و کمالاتی برخوردار است، آیا حیف نیست که جهانیان از نعمت آن بی نصیب بمانند؟

امروزه با توجه به وسایل ارتباط جمعی و رسانه های موجود، فرصتی فراخ برای معرفی دین اسلام و آموزه های ناب آن مهیا است. البته اندک نیستند کسانی که به اسلام رو می آورند. سالانه ده ها نفر، زن و مرد از میان ادیان مختلف به من مراجعه می کنند که از آیین خود دست کشیده و به دین مبین اسلام گرویده اند. در میان آنان صاحبان اندیشه و استادان دانشگاه نیز هست. برخی از آنان به مذهب شیعه درآمده اند و کتاب هایی نیز در حقانیت تشیع نوشته اند.

معظم له با تأکید بر اهمیت فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر و وظیفه ی بانوان در این راستا خاطرنشان کردند:

هر خانم، همانند یک مرد، نیروی عظیم بالقوه ای دارد که باید آن را در راه تعالی دین صرف کند. پوشیده نیست که فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر فریضه ای است که بر همگان واجب است، البته با رعایت نکات اخلاقی و با ملایمت و مدارا. همان سان که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در ترویج تعالیم اسلام به دیگران با مدارا رفتار می نمودند. پس در راه تبلیغ اسلام اگر کسی سخن شما را نپذیرفت با او درشتی نکنید.

آمارها حاکی از آن است که بیش از سه میلیارد خانم غیر مسلمان در جهان زندگی می کنند. وظیفه ی هدایت اینان بر عهده ی کیست؟ مسلماً خانم های مسلمان که در کشورهای اسلامی زندگی می کنند و با تعالیم اسلام آشنا هستند در قبال آنان بی مسئولیت نیستند. اگر به هدایت دیگران توجه می شد که سالانه چندین هزار زن در کشورهای اسلامی با جرم های مختلف از فساد و تبهکاری و غیره راهی زندان نمی شدند.

حضرت آیت الله العظمی در پایان سخنان خود فرمودند: حضرت خدیجه اسوه ی فداکاری و الگوی مناسبی برای همه ی زنان مسلمان است و دیگر اینکه باید نسبت به سعادت سایر دیگران مسئول بود و در تأمین آن کوشید. پر واضح است که این مهم یک روزه اتفاق نمی افتد. تلاش مستمر و پیگیر پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و امیرمؤمنان علیه السلام و حضرت زهرا سلام الله علیها نمونه ی موفقی برای ماست که نمی توان چنین تغییراتی را یکباره ایجاد کرد. اما به هر روی، با اخلاق نیک و تصمیم قاطع و تقلید از معصومان می توان به موفقیت دست یافت.

پیغمبر خدا صلی الله علیه وآله در این خصوص تأکید داشته اند که «لا تغضب؛ خمشگین مشو». شاید رسیدن به این مرحله کار چندان ساده ای نباشد، اما تا حدودی میسر است. قرآن کریم در عظمت اخلاق نیک می فرماید: «إِنَّ ذَلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ؛(3) این از کارهای پر ارزش است».

در این آیه «إنَّ» و «ذلک» و «لام» سه ادات تأکید است که همزمان در این آیه به کار رفته اند. چنین چیزی در قرآن کم نظیر است که این گونه بر آن تأکید شود. این همه تأکید گویای اهمیت اخلاق نیک در ترویج دین می باشد.

امیدوارم خدای عزوجل توفیق فداکاری و هدایت دیگران را به برکت روح حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها به همه ی خانم ها مرحمت بفرماید.

وصلی الله علی محمد وآله الطاهرین

ــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. سوره ضحی، آیه 6 ـ 8 .
2. مصباح المتهجد وسلاح المتعبد، ج2، ص720 (چ: بیروت، مؤسسة فقه الشیعه، 1411ق).
3. سوره شوری، آیه 43.