فصل هفدهم: اهمیت نصیحت و بررسی میزان اثربخشی آن

 

دانشمندان بر این باورند که کشف زبان و قوه ی تکلم یک گام اساسی در پیشرفت بشر است. دیر زمانی بود که بشر با ایما و اشاره و مانند آن با همنوعان خود ارتباط برقرار می کرد. بشر رفته رفته اصوات و حروف را در ارتباطات خود گسترش داد، سپس واژه ها یکی پس از دیگری خلق شدند و هریک مدلولِ مفهوم و یا شیء معینی بودند. با گذر زمان این سیر زبانیِ بشر رو به تکامل نهاد و زبان های متنوّع در گوشه و کنار جهان برای تسهیل ارتباطات بشر به وجود آمد. امروزه بشر به سادگی مفاهیم را در بند لغات می کشد. زبان به بشر کمک می کند تا مفاهیم را به کمک واژه ها با هم ترکیب کرده و مفاهیمی نو بیافریند که چه بسا پیش از این در جهان خارج موضوعیتی نداشتند. دیگر بشر اسیر زبانِ دیرفهم اشاره ها نیست.

دیری نپایید که زبان، عامل اصلی ارتباط دهنده ی انسان ها شد و هر مفهوم مادی یا ذهنی به وسیله ی زبان به سادگی برای بشر فهمیدنی و انتقال پذیر گشت. از همه مهم تر، این ابزار توانمند به طور مساوی در اختیار دانشمندان و فیلسوفان و صاحبان منصب های حکومتی تا حتی مردمِ عادی کوچه و بازار قرار گرفت. در نتیجه زبان، مهم ترین عاملِ اثرگذار در روابط انسان ها با یکدیگر شد و بر رشد دانش و توسعه ی تجربیات بشر تأثیر مهمی به جا گذاشت.

از این رو دانشمندان و زبان شناسان میان دو سطح از زبان و کلام فرق گذاشتند. کلامی که صرفاً برای ادای مفاهیمی از پیش تعیین شده و برای رساندن پیام های مشخصی به مخاطب، خواه در حوزه ی دین یا علم و جز آن به کار گرفته می شود، و سطح دوم کاربرد زبان، زبانی است که حاصلِ مفهوم عمل است. به گونه ای که اگر با عمل کردن و تحقق مفهوم موجود در کلام همراه باشد میزان اثرپذیری آن بیشتر خواهد بود. در صورتِ عدم همراهی عمل با سخن، آن سخن چندان در رساندن پیام خود موفق نخواهد بود.

بدین خاطر در قرآن آمده است:

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ * کَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید چرا چیزی می گویید که انجام نمی دهید * نزد خدا سخت ناپسند است که چیزی را بگویید و انجام ندهید»(صف/2و3).

نیز در کتاب مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی سید صادق شیرازی دام ظله موسوم به العلم النافع در تأیید این سخن چنین آمده است:

«مفهوم این آیه ی شریفه که خدای متعال کسانی را که به آنچه می گویند خود عمل نمی کنند دشمن می دارد، دو موضوع متفاوت هست که نباید با هم خلط شوند:

موضوع اول اخلاقی است و آن قبح تناقض داشتن کلام و عمل است.

و اما موضوع دوم که مسأله ای شرعی است و آن ساقط نشدن وجوب گفتن (قول) به سبب عمل نکردن به آن است.

پس دو فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر، حتی بر کسی که به معروف عمل نمی کند و از منکر پرهیز نمی کند نیز واجب است».

به این ترتیب، اگر سخن از درستی و کمال و به جا بودن برخوردار باشد، در این صورت، عملی شدن آن و همراهی آن با واقعیت های دنیای خارج، شرط پذیرش آن را فراهم می سازد.

برای مثال اگر رهبر سیاسیِ یک کشور، مردمِ خویش را به ضرورت ایجاد تحول و پیشرفت و هوشیاری و بر حذر بودن از خطرات احتمالی فرا بخواند، ولی خود غرق خوش گذرانی و مسائل شخصی زندگی خود باشد، آیا سخنش به قدر کافی تأثیرگذار خواهد بود؟

با بررسی تاریخ چنین شخصیت هایی بسیار به چشم می خورد. بی تردید چنین رهبرانی که مردم را به عدل و مساوات و پشتکار و از دست ندادن فرصت ها فرا می خوانند، ولی خود در ظلم و تفرقه افکنی فرو رفته اند و تنها به خویشان و نزدیکان و خود می پردازد و از حال مردمِ جامعه ی خویش غافل مانده اند رفته رفته حنایشان برای مردم رنگی نخواهد داشت. مردم دیگر توجه چندانی به سخنان این مسئول نخواهند داشت؛ چراکه می فهمند سخن او با عمل همراه نیست و تطابق چندانی میان حرف و عمل او وجود ندارد. مردم از مسئولان خویش توقع دارند که حرفشان با عملشان منطبق باشد هرچند سطح و طرز افکار مردم در سنجش سخنان یکسان نیست، با این حال همه قبول دارند که سخن زیبا اگر با عمل همراه باشد در دلِ مردم تأثیر بسیاری خواهد داشت.

درباره ی این موضوع مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله در کتاب العلم النافع می فرماید:

«بسیاری از سخنان زیبا که به حکما و اندیشمندان منسوب است، ریشه در سخنان امامان و اهل بیت سلام الله علیهم دارد. اگر دقیقاً همان الفاظ از امام معصوم صادر نشده باشد، قطعاً مفهوم آن در الفاظی دیگر از جانب آنان بیان شده است؛ چراکه اهل بیت علیهم السلام هیچ کار درست و سخن زیبایی را فرو نگذاشتند مگر آنکه به آن سفارش کردند و از هر کار زشتی نهی فرمودند. بدین خاطر محققان در می یابند که هر سخن خوب و زیبای حکما از کلام پیامبر اکرم و امامان معصوم صلوات الله علیهم اقتباس شده است».

همچنین در بخش دیگری از این کتاب، ایشان می فرماید:

«مردم به آن چیزی که آنها را فرا می خوانید روی نمی آورند. مردم به کاری که می کنید روی خواهند آورد. آنها آن اندازه که پیرو رفتار شما هستند پیرو گفتار شما نیستند».

این سخن کاملاً درست و به جاست. سخن به تنهایی اگر با عمل همراه نباشد، ارزشی ندارد. سیره ی رسول اکرم و اهل بیت طاهرین ایشان دلیل آشکاری بر این مدعاست. هر که تاریخ را با ژرف نگری بخواند درخواهد یافت که گفته ای که با سخنان ائمه سازگار نباشد جامه ی عمل نخواهد پوشید. امام ما، و امام تمام انسان های حق جو، امیرمؤمنان، علی علیه السلام سیرت و صورت یکسانی داشت.

مطالعه ی زندگی آن بزرگوار گویای این حقیقت است. ایشان چه نیکو و عادلانه حکومت کرد و هرگز خود و خانواده اش را بر دیگران مقدم نکرد، کما اینکه در داستان عقیل، برادر امیرالمؤمنین علیه السلام و درخواست ایشان از امام علیه السلام مبتنی بر پولی افزون بر حق خویش، این واقعیت به طور کامل منعکس شده است.

پس روشن است که سخن، ارزش خویش را به تناسب تطابق خویش با واقعیت و به میزان عملی شدنش درخواهد یافت. پس سخنی ارزشمندتر و تأثیرگذار تر است که گوینده ی آن پیش از آنکه دیگران را فراخواند، خود بدان عمل کند.

مؤسسه فرهنگی ـ تبلیغی النباء

6 جمادی الاولی 1430