بخش دوم: تهذیب اخلاقی و محاسبه ذات 

فصل بیست و دوم: حسابرسی و نقش آن در پرورش نفس 

 

در میان ابزارهای گوناگون تربیت نفس، مراقبه ابزاری بسیار توانمند است. مراقبه، حسابرسی نفس است به اعمالی که انجام داده است و می تواند هر از گاه یا روزانه و شاید در نزد برخی در هر آن رخ دهد. این ابزار در اصلاح خطاها بسیار کارگر است. قانون وضعی بشر در رسیدگی به تخلف های اجتماعی به تنهایی چنین امکانی ندارد که به همه ی جرم ها و خطاهای بشر رسیدگی کند.

 

بسیاری از لغزش های بشر از دید قانون پوشیده است. در حقیقت انسان باید خود محکمه ای در وجود خود به پا کند و به محاکمه و حسابرسی خطاهای خود بپردازد. برخی این محکمه را همان «وجدان» می دانند. به هر ترتیب آنچه مهم است حسابرسی و مراقبت نفس است که در ساختن جامعه ای سالم نقش تأثیرگذاری دارد. پس تزکیه ی نفس و پرورش فضایل اخلاقی عامل مهمی در نیل به این هدف است.

 

به این ترتیب موفقیت و کامیابی در زندگی یکی از مقوله های مهم برنامه های اقتصادی بشر است ـ که البته چنین حقی را نیز دارد ـ پس شایسته است که آن را جزو فضیلت ها به شمار آورد. در حقیقت، هدف فضایل اخلاقی تحقق کامیابی و سعادت بشر است.

 

برای مثال، مال اندوزی ـ کم و بیش ـ یکی از آرزوهای بشر است. انسان ها هریک به قدری برای رسیدن به این خواسته می کوشند. این تلاش آنان اگر در چارچوب ضوابط اخلاقی جا گیرد نه اینکه ناپسند نیست بلکه امری ستوده است. انسان باید از راه مشروع مال گرد آورد و نیز این مال نباید نظر و عقیده ی او را برگرداند و کم و زیاد آن اموال در نظرش یکسان باشد. به سخن دیگر روحیه ی زهد را در خود بپروراند و افزونی اموال اورا نفریبد. رسیدن به این درجه ناممکن نیست. به هر حال خداوند قدرت مهار احساسات و تمایلات درونش را به او داده است و او باید با تهذیب نفس خواسته هایش را متعادل سازد و زمان آنها را به دست گیرد و در مسیر درست به کار بندد.

 

آنچنان که گفتیم تحقیق این امر مهم با مراقبت و حسابرسی نفس میسر خواهد شد. این حسابرسی ساحت های متعدد زندگی بشر را در بر می گیرد. افزون بر مسائل معنوی، تعاملات مادی و دنیایی و سیاسی و اجتماعی نیز نیازمند حسابرسی اند. اما در نهایت کنترل نفس به دستاوردهای معنوی و روحی می انجامد که به شکل آسودگی درون و خوشنودی عمیق انسان از خویش نمایان می کند. مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله درباره ی این موضوع در کتاب ارزشمند خود، موسوم به (نحو بناء النفس و المجتمع) می فرماید:

 

«انسان از این راه (حسابرسی نفس) می تواند به مراتب عالی دست یابد. بسیاری به درجه ای رسیدند که هواهای نفس حریف آنها نمی شد و چیزی از اراده ی آنها کم نمی کرد، با وجود آنکه آنان نیز آدم اند و آرزو و شهوت دارند اما به وسوسه گری نفس و ارزش ایستادگی در برابر آن آگاه اند. از اینها گذشته، ادراک این موضوعات چیزی است و عمل کردن چیز دیگر».

 

به سخن دیگر، حسابرسی نفس انسان را به درجه ای می رساند که دیگر برای از دست رفتن مال یا به دست آوردن آن اندوهگین نمی شود، حال هر چقدر که می خواهد باشد.

 

این درجه به سادگی برای هرکس به وجود نمی آید و با ریاضت و پرورش استعدادهای نهفته ی درون انسان و محافظت از ایمان، به دست می آید. افزون بر اینها قناعت ورزیدن راه میانبر به سعادت جاودانه است. انسان قانع همواره جایگاه خویش را در برابر پروردگار در روز جزا در نظر دارد و برای آن روز خود را آماده می کند.

 

از این رو مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی شیرازی دام ظله می فرماید:

 

«بی شک رسیدن به این مرحله عمل بسیار و تلاش جدی می طلبد. شهوت ها آثار بازدارنده ای [بر نفس انسان] به جا می گذارند؛ همین طور شیاطین و دوستان ناباب.

 

اما اگر انسان به خشنودی پروردگار خود قانع شد و بر او توکل کرد، همین اعتقاد به تنهایی او را [به خواسته اش] می رساند. یک راهکار ساده و مؤثر برای این کار حسابرسی نفس است. برای این منظور شخص باید ملتزم شود که روزانه اوقاتی را برای رسیدگی به نفس خود در نظر بگیرد. به شرط آنکه وقت نیز مناسب باشد؛ هنگامی که گرسنگی یا سیری یا هنگامی که ذهنش به کاری مشغول باشد این کار را نکند؛ زیرا نمی تواند درست فکر کند و بر افکار خود به خوبی تمرکز کند. پس این کار باید در وقتی انجام شود که انسان بتواند با خودش خلوت کند تا به آنچه از او سر زده است رسیدگی کند».

 

در خور ذکر است که فرآیند مراقبه و محاسبه ی نفس و یافتن خطاها و برطرف کردن آنها کار چندان ساده ای نیست. انسان های ضعیف النفس به سادگی از عهده ی این کار بر نمی آیند و چه بسا در پیکار با نفس خویش مغلوب گردند.

 

چراکه رسیدن به این هدف دشوار نیازمند تلاشی استثنایی است که پشتبند آن ایمان استوار و ریشه دار است. که او را در درافتادن با فریب هایی که بر سر راهش پیدا می شود یاری دهد. روی هم رفته این کار بدون تلاش و برنامه ریزی والتزام عملی به محاسبه ی نفس و پی بردن به آسیب های آن ممکن نخواهد بود. در این خصوص مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی در کتاب ارزشمند خویش می فرماید:

 

«می گویند که یکی از بزرگان از استاد خود درخواست نصیحتی کرد که در تمام زندگی اش برای او سودمند باشد، در حالی که در آستانه ی جدا شدن از استاد خود بود. آن عالم به او چنین گفت: "هر روز برای خود ساعتی اختصاص بده و در آن، به محاسبه ی نفس خود بپرداز، هرچند که اندک باشد".

 

آن شخص فاضل می گوید: من به این نصیحت استادم عمل کردم تا جایی که محاسبه ی نفس تا زمانی که بیدار بودم در ذهنم استمرار داشت. این نشان می دهد که چقدر ذهن خود را بر این کار متمرکز کرده است که این کار به صورت ملکه ای برای او در آمده است».

 

رسیدن به این پایه از توانایی و التزام در فرآیند مراقبت نفس، انسان را از در افتادن به پرتگاه خطرات حفظ می کند و نفس خود را بدانچه سود و خیرش در آن هست وا می دارد.

 

اما این کار در گرو تحمل مشکلات و کوشش بسیار و ایمان استوار است تا بتواند به اندازه ی پذیرفته ای از ثبات و استقرار دست یابد.

 

همه ی اینها به توانایی انسان در مراقبت ها و حسابرسی های نفس خود، و قابلیت های آن در پذیرش اعمال نیک و نیز خو گرفتن به آنها و دوری از پستی ها و امور نکوهیده دارد. انسان هر آنچه در این کار وقت بیشتری مبذول کند، در رشد توانایی های فکری و ایمانی و درونی خود موفق تر خواهد بود، که البته این در چارچوب استمرار در حسابرسی ها و التزام به جزئیات و دریافت های آن دارد. با جمع شدن همه ی این شرایط امید است که انسان از خطرات پیش روی نفس خود و عادات سلبی آن درگذرد، چه اینها مانع کسب فضیلت هاست.

 

مؤسسه فرهنگی ـ تبلیغی النبأ
25 ربیع الثانی 1430