بخش دوم: تهذیب اخلاقی و محاسبه ذات 

فصل بیست و چهارم: اخلاص و نقش مؤثر آن بر پیشرفت فرد و جامعه  

 

تجربه و آموخته های کهنه و نوی بشر، چشم و گوش او در طی مسیر زندگی و فراز و نشیب آن شده است. انسان برای رویارویی با مشکلات ناشناخته ی فرا رویش در این جهان نیاز به معلمی همیشگی دارد که هر آن او را راهنمایی کند و راه صواب را به او نشان دهد. خطر و امنیت، سستی و قدرت و بهره مندی و محرومیت، موضوعاتی اند که همواره انسان را در بر گرفته اند و او برای کسب امنیت و قدرت و بهره مندی و دوری از نقیض های آنها نیازمند آموختن و راهنمایی است، تا بتواند در کمترین زمان و از کوتاه ترین راه به هدف خود دست یابد. به طور کلی، معارف مورد نیاز بشر، با ژرف نگری در تجربه هایی که از دیرباز تاکنون خود و دیگران اندوخته ایم حاصل می آید.

اخلاص مفهومی شناخته شده برای همگان و متداول در میان اقشار مردم است. این واژه بر زبان های مردم بسیار شنیده می شود. تا جایی که اغلب آنان بر این باورند که اخلاص پنجره ای است که گستره ای فراخ را از موفقیت های دنیا و آخرت فرا روی آنان می گشاید و گره گشای بسیاری از مشکلات زندگی آنان است. در عمل نیز بشر در زندگی دنیایی اش ـ کم و بیش ـ در پی تحقق این ویژگی در پیدا و پنهانش است.

انسان برای آنکه بتواند آرمان های فردی و اجتماعی اش را عملی سازد، ناچار باید عمل و باورش را خالص گرداند. از آن فراتر، اخلاص را ضامن بهره مندی از نعمت های جهان دیگر می داند.

این ویژگی فراگیرِ اخلاص در همه ی ساحت های وجود انسان، چه مادی و چه معنوی ریشه دوانیده است، و افزون بر آن، در برانگیختن توانایی های بشر برای رسیدن به اهدافش نقش مهمی دارد. بی نیازی از اخلاص موجب نوعی واپس زدگی و بازماندن از طی مراتب کمال می گردد. از این رو شناخت این مفهوم، البته نه در حد یک واژه، بلکه یک مفهوم یا مبنا و یا کاری که بشر در طول اعصار دراز همواره با زندگی بشر درآمیخته بوده و مایه ی رشد فرد و جامعه ی انسانی شده است، کاری بس ضروری است.

بایسته است که جوهره ی اخلاص را بفهمیم و با آن زندگی کنیم و آن را در اعماق وجود خویش و ابعاد مختلف زندگی در آمیزیم. پس آن هنگام که فعل و قول ما با اخلاص در آمیزد، توانستیم اخلاص را در وجودمان محقق سازیم. چراکه برخی از سر تظاهر و ریا ادعای اخلاص می کنند، بی آنکه به معنای این واژه سوای معنای ظاهری آن پی ببرد. غالباً این گونه افراد لاف اخلاص بسیار می زنند ولی با سرک کشیدن در کار و کردار آنان بویی از اخلاص فهمیده نمی شود و با خورد شدن در کارهایشان باطن آلوده شان به روشنی فاش می شود. در این زمینه مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله در کتاب ارزشمند خویش موسوم به العلم النافع می فرماید:

«اخلاص مرتبه ای است که به سختی می توان به آن دست یافت. و برای اهل علم نیز دشوارتر است؛ و این به خاطر معرفت آنان ـ به برخی امور ـ است که می توانند اعمال خود را به نحوی زیبا جلوه دهند که اگر کسی به آنها نگاه کند فکر می کنند که آنها واقعاً مخلص هستند. اگر کسی مدتی با آنها هم صحبت شود می بیند که اینها تظاهر به اخلاص می کنند و اخلاص ندارند. ممکن است چنین کسی نسبت به همه ی اهل علم شک کند که آنها نیز اخلاص ندارند و با خود بگوید: این که این همه مدت من با او دوست بودم ـ و خیال می کردم انسان با اخلاصی است ـ تقلب او برای من آشکار شد، پس لابد بقیه هم مثل او هستند».

البته این موضوع تنها شامل اهل علم نمی شود و مبتلا به آن عموم اصناف مردم اند. اما از آنجایی که اینان مصلح و مورد اعتماد مردم اند و مردم نیز به آنها به عنوان نمونه ی وارسته ی اخلاقی می نگرند، موضوع درباره ی آنها جدی تر و خطرناک تر خواهد بود. به هر حال، انسان با هر مشرب فکری و اعتقادی و رفتاری ای که دارد خواهان اخلاص است و اخلاص را امری پسندیده می داند، اگر چنین کسی در گفتار و کردار خود با اخلاص باشد، شایسته نمونه شدن برای دیگران است. اما اگر تقلب او رو شود و یا دیگران اندک تردیدی در اخلاص او کنند، دیگر نمی تواند نمونه ی خوبی برای تقلید دیگران باشد و در عمل این اسوه شکست خورده است و از جایگاه خود تنزل کرده و حال او بر دیگران هویدا شده است. غالباً کسانی که از او پیروی می کردند و او را اسوه می دانستند نیز از مسیر تکامل خود وا می مانند و چه بسا شکست بخورند. طبیعی است که ناموفق بودن چنین اسوه هایی و ناتوانی آنها در همسانی ظاهر و باطنشان، بخش بزرگی از جامعه را گرفتار سازد و بسیاری از مردم از ایجاد اخلاص و هماهنگی فعل و قولشان درمانند.

در این صورت اهمیت عمل و خلوص آن در ورای آرزوهای انسان همچنان دست نیافتنی باقی خواهد ماند. پس انسان ابتدا باید باورهایش را در درون خود استوار سازد و در عقیده ی خود به باری متعال تردیدی راه ندهد.

و در گام بعدی، کارها و رفتار خود را بر پایه ی چنین پنداری بنا کند و صداقت و خلوص را در همه ی شئون زندگی خود درآمیزد و هیچ گاه تحت تأثیر فشارهای دیگران یا خواهش های ناروای درون خود قرار نگیرد، چه اینها همه با اخلاص ناسازگارند. از این رو، مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله در این باره می فرماید:

«اگر قصد انجام کاری را نداشته باشی، ولی دیگران تو را به انجام دادنِ آن کار تشویق کنند، و برای خاطر دیگران آن کار را انجام دهی و قصد اطاعت امر خداوند و یا کسب رضایت ایشان را نداشته باشی، این نشانه ی عدم وجود اخلاص در آن کار است».

جوانان نسبت به دیگران بیشتر در معرض این آسیب قرار دارند؛ زیرا آنان در نگهداری خود در برابر فریب های شیطان و کارهایی که موجب کناره گرفتن از اخلاص می شود تواناترند. حضرت آیت الله العظمی شیرازی دام ظله در این خصوص می فرماید:

«جوانان نسبت به دیگران بهتر می توانند بر سینه شیطان بزنند و بینی اش را به خاک بمالند. پس برای این کار باید آستین بالا بزنند پیش از آنکه شیطان بر آنها غلبه کند؛ زیرا که اخلاص ورزیدن در آینده سخت تر است و شیطان نیز از این موضوع آگاه است. همچنین می داند که اگر سن آدمی از چهل رد کند دیگر توانایی چندانی برای مقابله با شیطان ندارد، مگر آنکه خدای متعال به او نظری بکند».

پس ناممکن نیست که انسان به یاری اخلاص به مدارج عالی ایمان دست یابد، بلکه از طریق اخلاص و التزام به آن، به سادگی می توان به ایمان دست یافت. البته روشن است که اینها همه به خود فرد بسته است. چراکه انسان ها برای مراقبت و خودسازی باید از خودشان شروع کنند. بدین سبب، مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله می فرماید:

«پس لازم است که هر روز به نفس خود رسیدگی کنیم، هرکس متناسب با فرصتی که در اختیار دارد، و اعمالمان را بسنجیم پیش از آنکه کار بر ما دشوار تر شود، و پیش از آنکه پرده ای بر چشم و دل ما کشیده شود و مانع رسیدن نور یقین و علم به اعماق وجودمان شود، تا بتوانیم تشخیص دهیم که اصلاً شیطان کیست و اخلاص چیست».

به این ترتیب نقش اخلاص در سازندگی فرد و جامعه و رشد آنها و ایجاد فضاهای عمل گرایی خلاقانه روشن می گردد. فضاهایی که رشد و بالندگی خود را مدیون اخلاص اند. در کل، اخلاص درون و برون این جوامع را شکل می دهد؛ و با راهکارهای نظری و عملی دین، زندگی بشر را با دستاوردهای امروزین بشر منطبق می سازد.

 

مؤسسه فرهنگی ـ تبلیغی النبأ
6 ذی القعده 1430