بخش دوم: تهذیب اخلاقی و محاسبه ذات 

فصل بیست و پنجم: چه هنگام و چگونه انسان در سایه ی نور پروردگار متعال قرار می گیرد؟  

بسیاری از تلاش های بشر برای سر و سامان بخشیدن به زندگی این جهان و توسعه ی آن صرف می شود. او می کوشد که زندگی آسوده تر و محترمانه تر برای خود و پیرامونیان خویش، همچون خانواده اش فراهم آورد. این کار کاملاً مشروع است. ثروتمند شدن از مال و مستغلات حلال، به هیچ وجه حرام نیست، بلکه بسیار ستوده و پسندیده است. چه نیکوست که مسلمانان با بهره گیری از ثروت ها و دارایی های حلال ثروتمند و متمول گردند؛ چرا دارایی و نعیم زندگی علاوه بر آنکه از جانب خداوند برای بندگان با ایمانش فراهم آمده است، با بذل و انفاق آن به همسالان و همکیشان و کسانی که از وسعت مالی برخوردار نیستند موجب غنای جامعه و رشد آن می شود.

شکی نیست که جامعه ی بی نیاز برای رشد و تعالی معنوی مستعدتر است. در چنین جامعه ای ایمان به خدا و فضایل اخلاقی رونق بیشتری می یابد.

تلاش انسان برای بهبود معیشت

پس ـ از آنچه گذشت روشن شد که ـ حق مسلم انسان است که برای رشد زندگی خود تلاش کند. اما در این میان موضوع مهمی وجود دارد و آن، بعد روحانی و معنوی زندگی است، که حفظ و یاد آن بر انسان لازم است. آدمی باید این جنبه ی مهم زندگی را از یاد نبرد و حق آن را از سعی و تلاش لازم ادا کند. تا انسان در این بعد از زندگی خود نیز رشد کند و آن چنان که شایسته است ژرف کاوی و رشد این بعد از هستی انسان، او را به سایه ی امن و آرامش ربوبی می رساند و از نور لا یزال الهی بهره مند می کند، نوری که او از لغزش باز می دارد و از سقوط در پرتگاه طمع دنیایی ـ که فریبی بس خطیر است و فراروی بشر گسترده شده است ـ نگه می دارد.

مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله در این خصوص در یکی از سخنرانی های ارزشمند خویش با عنوان «چگونه می توانیم در سایه ی نور خدا قرار بگیریم؟» می فرماید:

«انسان اگر در سایه ی نور خدا قرار بگیرد هرگز دچار انحراف نمی گردد و گمراه نمی شود و هرگز سرکشی نمی کند و نفس اماره اش بر او تسلط نمی یابد. [چنین کسی] هرگز به شیطان فرصت فریب دادن نمی دهد. دنیا در نظرش پست تر از هر چیز است؛ زیرا او با نور پروردگار به حقایق اشیا می نگرد، همان گونه که با نور مادی اجسام دنیایی را می بیند و آنها را از یکدیگر تمیز می دهد، و آنچه را از آنها می خواهد می گیرد و آنچه را نمی خواهد رها می کند».

رشد بُعد روحانی

این دو چه بسیار از هم دروند: کسی که غرق در نور است و کسی که ظلمت او را فرا گرفته است. اولی می داند و در می یابد که چه بکند و با چه کسی آن کار را انجام دهد. اما دومی که غرق در ظلمت هاست نمی داند چه عاقبتی را در پیش رو دارد و چه چیزهایی در پی او می آید. نیز نمی داند چگونه رفتار کند؛ چراکه ظلمت های سهمگین دل او را دربر گرفته است. این، تفاوت میان کسی است که یاری پروردگار و نورش را داراست با کسی که فاقد این نور است؛ زیرا برای به دست آوردن آن تلاش نکرده است. از این رو حضرت آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله می فرماید:

کسی که در تاریکی بر سر سفره ای بنشیند، از آنچه در برابرش قرار داده اند بی خبر است و نمی داند که غذاست یا چیز دیگر. شاید دستش را به سوی سفره دراز کند و عقرب یا حشره ی موذی ای او را نیش بزند یا به جای غذا ـ از روی عمد یا خطا ـ زهر بر سفره باشد و او بی آنکه بداند از آن بخورد. اما کسی که در نور نشسته باشد، غذا را می بیند و خوب و بد آن را تشخیص می دهد و به آنچه در آن ضرر هست یا احتمال ضرر هست دستش دراز نمی کند».

ایشان در همان سخنرانی نیز می فرماید:

«وضع امور معنوی نیز به همین گونه است. اگر انسان در نور خدای متعال قرار نداشته باشد، پس در گمراهی و ظلمت و حیرت به سر خواهد برد، و اما کسی که حالش این گونه نباشد، خود را نسبت به پیرامونش آگاه می یابد».

پس همان گونه که انسان برای کسب رزق و روزی خود می کوشد، برای کسب نور الهی از میان راه های گوناگون نیز باید تلاش کند.

از این قسم تلاش ها، تلاش برای فهم معانی آیات قرآنی و احادیث نبوی شریف است. مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی شیرازی دام ظله در این باره می فرماید:

«این حدیث شریف پیامبر که می فرماید قول «انّا لله وإنّا إلیه راجعون» انسان را در نور خدای متعال قرار می دهد به این معنی است که آن نور او را به آنچه به سود و زیانش است بینا می گرداند، و به او می آموزد که عمر خود را در چاهی راهی صرف کند، و چگونه با مردم معاشرت کند، و چگونه بر نفس خود و شهوتهایش تسلط بیابد، و چگونه از حب دنیا و فریب هایش رهایی یابد، و علاوه بر آن بداند که چه چیز شایسته ی اوست و چه چیز برایش ناپسند است. آری، این حال کسی است که در نور خدای عزوجل قرار گرفته است».

صداقت و ژرف اندیشی در عبادت

عبادت از سر صدق و از ژرفای قلب، والاتر از عبادت های ظاهری که صرفاً لقلقه ی زبان است و چندان با دل ارتباطی ندارد، طبعاً این قبیل عبادت ها پیش از آنکه در خور نام عبادت باشند مشغولیت اند. تعمق در عبادت نیازمند تلاش و تمرین بسیار است و به سادگی به دست نمی آید. انسان باید همواره در حالت انقطاع از غیر خدا به سر ببرد تا از مجرای عبادت خالصانه با خالق هستی ارتباط بیابد و ارتباطش نیز پیوسته گردد. از این رو مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله در ارتباط با این موضوع می فرماید:

«از عابدی چنین نقل شده است که می گفت: هرگاه به نماز می ایستادم و به این سخن خدای متعال: «ایاک نعبد و ایاک نستعین» می رسیدم، تمام پوست تنم می لرزید و اگر وجوب بیان آن نبود قادر به گفتن آن نبودم. هنگامی که به خواندن آن می پرداختم با تمام وجود خود را تقصیر کار می دیدم. آیه ی «ایاک نعبد وایاک نستعین» به این معنی است که عبادت من تنها سزاوار توست و هیچ معبودی جز تو نیست».

ایشان در این خصوص می افزاید:

«در برخی موارد شخصی که آیه «ایاک نعبد» را می خواند و به عمق معنای آن پی نمی نبرد، و در موارد دیگری شخص می داند چه می خواند، اما نمی داند با که دارد حرف می زند! قرائت هر دو قرائتی سطحی است. به هر حال اگر انسان به معنای این عبارت پی ببرد و مقام پروردگارش را که دارد با او سخن می گوید در نظر آورد، و با این وجود به فکر مال و منال دنیا یا زن و بچه و یا جاه و مقام و ارتکاب حرامی باشد، این کار شرک به خدای سبحان است. چنین کسی از روی راستی خدای خود را نمی خواند. اگر چه این کار شرکِ اعتقادی ـ که مستلزم نجاست و کفر است ـ نمی باشد، ولی به هر حال ـ همان گونه که در احادیث ریا آمده است ـ مرتبه ای از شرک است».

دوام حضور قلب به هنگام عبادت

در کل رشد بُعد روحانی بشر از ملزومات جدا نشدنی اوست. برای این منظور، حضور دائمی قلب در عبادت ها و انجام دادن آنها از روی اخلاص، که خود مستلزم خلوت کردن با خدای متعال و دور شدن از دیدگان مردم و ترک امور و مشغولیات زندگی است، اجتناب ناپذیر است. انسان اگر برای رسیدن به نور و قرب پروردگار بکوشد ناگزیر به خواسته اش می رسد، اما در صورتی که تلاش لازم را در این راه مبذول کند و خستگی و ملال به خود راه ندهد. مرجع بزرگوار آیت الله العظمی شیرازی دام ظله در این خصوص می فرماید:

«این امر بی شک نیاز به حضور دائمی دارد، طوری که انسان هر دم به یاد آورد که بنده ی خداست و این اقرار به مالک بودن خدا به همه ی ابعاد وجودش سرایت کند. انسان از خطا و لغزش معصوم نیست، اما هرگاه [این حقایق را] به یاد آورد، خطاهایش کمتر می شود، تا جایی که خدا را در حالی ملاقات می کند که گناهانش آمرزیده شده است و حدیث پیشین درباره ی او صدق خواهد کرد».

ایشان همچنین می فرماید:

«این اقرار بنده به مالک بودن خدا و به بندگی خودش و بازگشت به سوی پروردگار متعال، یکی از اصول مهم اخلاق به شمار می آید؛ زیرا کسی که دارای چنین صفتی است از کسی که فاقد آن است بسیار از حیث اخلاق و رفتار متمایز است، و جلوه ها و مشکلات و لذت های دنیا بر او اثر نمی گزارد. و همواره او در نظر خواهد داشت که بنده و مملوک خدای متعال است. اگر این گونه باشد خدا بر دلِ او مُهر [غفلت] نمی زند، بلکه قلبش را منوّر می گرداند و به خطرها و لغزش ها و کجی هایی که در مسیر زندگی اش قرار دارد متوجه می شود و از آنها کناره می گیرد».

به هر تقدیر، میان انسان و نفسش نبرد سختی در میان است. امیال و آرزوهایش غالباً او را به سوی خود می کشانند. پس شایسته است که انسان همواره در برابر پروردگارش به بندگی خود اقرار کند. این یگانه راه صواب برای زیستن در جوار رحمت پروردگار است. و راه بهره مندی از نور گسترده ی الهی که او را از لغزیدن در طمع و له له زدن برای متاع بی بقای دنیا باز می دارد. از این رو مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله از این کار نهی می کند و در یکی از سخنرانی های خود چنین می فرماید:

«ما حقیقتاً بندگان خدا هستیم، چه اقرار کنیم و چه سر باز زنیم. اما انگیزه های دیگر ما را از توجه به این حقیقت، یعنی عبودیت باز می دارد. در نتیجه حالتی به وجود خواهد آمد که گویا به زور این حقیقت را بر نفس خود تحمیل می کنیم. مطلب دیگری که ذکر آن در اینجا خالی از لطف نیست این که کسی که به بندگی خدایش اقرار کند و آن را در درون خود احساس کند، مولایش او را از رحمت خود نمی راند، حتی اگر برخی نافرمانی ها نیز از جانب او رخ دهد؛ زیرا چنین کسی زود متوجه اشتباه خود خواهد شد و پوزش خواهد طلبید و تصمیم خواهد گرفت که دیگر مرتکب این کار نشود». 

 

مؤسسه فرهنگی ـ تبلیغی النبأ
5 جمادی الأول 1433ق