بخش دوم: تهذیب اخلاقی و محاسبه ذات 

فصل بیست و ششم: توازن میان بُعد مادی و معنوی زندگی  

غالباً ابعاد مادی و معنوی زندگی انسان فراز و نشیب بسیاری را از سر می گذراند. و سطح ثابتی نخواهد داشت. رشد، کاهش، نوسان و تغییر از ویژگی های دنیاست. ماده و معنویت انسان نیز از این تغییرات مستثنا نخواهد بود. انسان ممکن است در مرحله ای از زندگی چنان ضعیف و تنگ دست شود، که چه بسا صرفاً برای از جنبه ی مادی جایگاه شایسته ی خود را در میان آشنایان خود از دست بدهد. همچنین دور از انتظار نیست که در مرحله ای از حیاتش فقر و مسکنت از او زایل شود و دولتمندی و ثروت به او رو کند و تبدیل به شخصی صاحب جاه و ثروتمند شود و در میان مردم از احترام بسیاری برخوردار گردد. بعد معنوی و دست آوردهای آن نیز همچون امور مادی دچار این کاهش و افزایش خواهد شد، با این تفاوت که کاهش بهره های معنوی نه تنها از اعتبار شخص در میان مردم می کاهد، بلکه از ارج و قرب او در نزد خداوند نیز کاسته می گردد، و چه بسا از این فقر معنوی سر از شقاوت ابدی درآورد و حیات او به جهنم و غضب خداوند بینجامد.

پس توانمندی های مادی و معنوی بشر ـ به تناسب افراد ـ همواره در مراحل مختلف زندگی کم و زیاد می شود. به هر حال انسان ناچار از برقراری توازن در زندگی خود و حکمت دار بودن و ایجاد افقی بلند در آن، برای رسیدن به سعادت و خوشبختی در هر دو بعد مادی و معنوی زندگی خود باشد.

بی گمان، این امر به میزان اراده و مراقبت انسان از نفس خود و مدیریت موفق آن بستگی دارد.

در این باره مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله در کتاب ارزشمند خود، موسوم به حلیة الصالحین می فرماید:

«نفس انسان خیلی حساس است و بسیار زود تحت تأثیر قرار می گیرد و او مانند فنری است که با کمترین فشار پایین می رود و با بالا آمدن دست از جا می پرد. برای مثال: اگر به کسی تبسّم کنی خواهی دید که رازهایش را نزد تو فاش خواهد کرد و با تو به راحتی برخورد خواهد کرد و مانند خودت با تو رفتار خواهد کرد. اما اگر به او رو ترش کنی، جا می خورد و توازن خود را از دست می دهد و دیگر مانند قبل با تو رفتار نمی کند و ممکن است تو را نبخشد و توجیهی برای ترشرویی ات نیابد».

به هر تقدیر این امر نیازمند تسلط بر نفس و پرورش آن به خواسته های صواب و ژرف اندیشی در آنهاست. گستره ی این ژرف کاوی امور ناچیز و بی اهمیت زندگی را نیز دربر می گیرد. گناه هر اندازه که در نزد انسان ناچیز انگاشته شود، باز نافرمانی خداست و در حدیث از معصوم نقل شده است که «بزرگترین گناه گناهی است که کوچک شمرده شود». به هر حال، ساده زیستی با روحیه ی متعادل همراه است. که این، اساس هر روش درست اخلاقی درست است. کنترل نفس و به دست گرفتن زمام آن از ویژگی های انسان مؤمن و موفق در زندگی است.

از این رو روانشناسان و متخصصان فن بر اهمیت ایجاد تعال در خواهش ها و انگیزه های بشر تأکید می کنند. نیز در این راستا، حجم مسئولیت هایی که به افراد می دهند ارتباط مستقیمی با توانمندی او در اداره ی نفس خود دارد. برای مثال هیچ گاه به یک رهبر بلند پایه مدیریت، اداره ی شهر یا ناحیه ی کوچکی سپرده نمی شود؛ زیرا توانِ او بیش از این است. او همواره خواسته ها و تمایلات درون خود را کنترل می کند و به آنها اجازه نمی دهد که بر او تسلط یابند و نیز قدرت و اختیارات خود را در راه زورگویی و تجاوز به حقوق دیگران به کار نخواهد برد. اگر چنین باشد، از قدر و منزلت او کاسته می گردد و دیگر لیاقت منصب های والا را نخواهد داشت. دلیل ناتوانی بسیاری از رهبرانی که در اداره ی حکومت های خود ناتوان بوده اند همین موضوع است. مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید صادق شیرازی دام ظله درباره ی این موضوع در کتاب مذکور چنین می فرماید:

«امام سجاد علیه السلام از خدای متعال می خواهد که در همه ی کارهایش تعادل روزی اش کند. آن بزرگوار می فرماید: "ولا ترفعنی فی الناس درجة إلاّ حططتنی عند نفسی؛ خدایا به من رتبه ای در میان مردم عطا مکن، مگر آنکه به همان اندازه مرا در چشم خودم خوار سازی"».

اگر امام سجاد علیه السلام این گونه از شهره شدن در میان مردم بیمناک است و از خداوند تقاضای همسانی کفه های بزرگی در انظار دیگران و خواری در نزد خود می کند، پس چه رسد به مردم عادی که به سادگی حریف نفس خود نمی باشند، مگر پس از تلاش و ممارست بسیار و ایجاد تعادل در ابعاد مادی و معنوی زندگی خود. در حقیقت این امر منحصر به این موضوع نمی شود و در همه ی زندگی وجود دارد. هر موفقیت در زندگی موجب خلق نوعی برتری در نظر خود و دیگران می گردد که به تبع آن عُجب و غرور در وجود انسان شعله بر می کشد. پس ایجاد تعادل و همسانی در نفس انسان، که فریفته امتیازات و پیروزی های خود نشود.

وصف امیرمؤمنان علیه السلام در نهج البلاغه از طاووس و بیان عجایب خلقت آن حیوان در این مجال آموزنده است. طاووس هنگامی که به پرهایش می نگرد، از خوشحالی پر می گشاید. اما هنگامی که چشمانش به پاهایش می افتد، از زشتی آنها ناراحت خواهد شد و پرهایش را جمع خواهد کرد. خدای متعال این توازن را در وجود این حیوان قرار داده است که این حیوان فریفته ی زیبایی های خود نشود. پر پیداست که این آیتی برای انسان هاست که به خود آیند و فریفته فضیلت های خود نشوند. بهترین راهکار همان فرمایش حضرت امام سجاد علیه السلام است که انسان در کنار موفقیت ها و ضعف ها و نقص هایش را به یاد آورد.

پس هر انسان توانمند و موفق، اگر موازنه ی مذکور را در نفس خود به وجود نیاورد، به ناچار گرفتار فشارهای هوای نفس خود خواهد شد، خاصه صاحبان مال و قدرت و سلطنت، اگر فریفته ی داشته ها و امکانات خود شوند، به خودباختگی و تباهی بسیار نزدیک اند. پس میزان مقابله ی اینان با نفس خود و خواهش های آن باید به مراتب بیشتر از دیگران باشد.

انسان های معمولی که فاقد مسئولیت های اجتماعی اند، نیز از این موازنه بی نیاز نیستند. آنها نیز باید به نداهای درون خود گوش فرا دهند و خواهش های نفس خود را متعادل سازند. از این رو مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی حاج سید صادق حسینی شیرازی دام ظله می فرماید:

«ایجاد توازن در خواهش های نفسانی و نیز در امور معنوی از اهمّ امور است. عدم توازن در امور مادی موجب آسیب رسیدن به بدن ها می شود، اما عدم توازن در امور معنوی به تباهی نفس ها منجر می شود که در نهایت خسران دنیا و آخرت را در پی دارد».

پس روی هم رفته انسان باید متوجه نفس خود و آسیب هایی که آن را به خطر می اندازد شود، که چه بسا خسارت های جبران ناپذیر به جای گذارد، چیزی همچون بیماری هایی که انسان دچار آنها می شود و او را زمین گیر می کنند. مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی شیرازی دام ظله می فرماید:

«انسان ناچار باید میان نیازهای متعدد بدنش توازن به وجود آورد؛ زیرا کمبود ماده ای ممکن است به کبد یا مغز او یا اندام های دیگرش آسیب بزند. این امر درباره ی نفس او ضروری تر است؛ زیرا بدن با نفس زنده است ولی عکس آن صادق نیست. همچنین با یاری نفس ها انسان ها به تکامل و ترقی دست می یابند، نه با بدن ها».

مهم ترین صفتی که بر حاکمان مستولی است و آنها را از اداره ی نفس هایشان ناکام می کند، صفت تکبر است. این صنف غالباً فریفته ی منصب ها یا برخی موفقیت ها که امتیازاتی را برای آنان دربر خواهد داشت می شوند. به هر ترتیب انسانی که در مصاف نفس خود شکست می خورد، از ایجاد توازن در میان خواهش های نفس خود در می مانند.

مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله در کتاب مذکور خویش در این باره می فرماید:

«این انسان چقدر ضعیف است؟ با وجود آنکه تا این اندازه ناتوان است، پس چه چیزی باعث تکبر او می گردد؟ ثروت، مال سلطنت، جاه یا بدن تنومند. حال اینکه همه ی اینها روزی از میان خواهند رفت».

پس سلطنت و قدرت و مال و جاه و دیگر امتیازهای مادی چنین فناپذیرند که ممکن است در یک لحظه از بین بروند. پس این سؤال به قوت خود باقی است که چرا برخی انسان ها، خاصه برخی صاحبان مناصب دولتی در اقطار عالم چنین خود را باخته اند و تسلیم خواسته های نامشروع نفس خود شده اند؟

این نوشتار را با کلام حکیمانه ی حضرت آیت الله العظمی شیرازی دام ظله می فرجامیم:

«بر ماست که فرصت ها را قدر بدانیم و با توکل بر خدای متعال بر تربیت نفس و تزکیه ی آن ایستادگی کنیم».