در روز پنج شنبه 17 جمادی الثانیه 1438ق (1395/12/26) جلسه یازدهم از سلسله جلسات علمی ـ فکری حجت الاسلام والمسلمین سید حسین شیرازی با حضور علما، فضلا و اعضای دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی شیرازی دام ظله برگزار شد.

در این جلسه حجت الاسلام والمسلمین شیرازی به مباحثی در زمینه ی «خیال و تخیل، قدرت بی حد و مرز عقل» پرداختند که به صورت چکیده به بخشی از بیانات ایشان اشاره می گردد.

 

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله رب العالمین وصلی الله علی محمد وعترته الطاهرین، ولعنة الله علی اعدائهم اجمعین الی یوم الدین

 

خدای تبارک و تعالی در قرآن کریم می فرماید: «ذَرْنِی وَمَنْ خَلَقْتُ وَحِیدًا [المدثر/11] وَجَعَلْتُ لَهُ مَالًا مَّمْدُودًا [المدثر/12] وَبَنِینَ شُهُودًا [المدثر/13] وَمَهَّدتُّ لَهُ تَمْهِیدًا [المدثر/14] ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ [المدثر/15] کَلَّا إِنَّهُ کَانَ لِآیَاتِنَا عَنِیدًا [المدثر/16] سَأُرْهِقُهُ صَعُودًا [المدثر/17] إِنَّهُ فَکَّرَ وَقَدَّرَ [المدثر/18] فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ [المدثر/19] ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ؛ من با آن که [او را] تنها آفریدم واگذار. هموکه دارایی بسیار به او بخشیدم. و پسران آماده [به خدمت دادم]. و برایش [عیش خوش] آماده کردم. باز [هم] طمع دارد که بیفزایم. ولی نه، زیرا او دشمن آیات ما بود. به زودی او را به بالا رفتن از گردنه ی [عذاب] وادار می کنم. آری [آن دشمن حق] اندیشید و سنجید. کشته باد، چگونه [او] سنجید. [آری] کشته باد، چگونه [او] سنجید (سوره مدثر، آیه های 11-20)».

امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام فرموده اند:«الفکر مرآة صیاغته؛ اندیشه، آینه ای است شفاف و بدون غبارآلودگی».

نیز فرموده اند: «من تفکر فی ذات الله تزندق؛ هر کس در ذات خدا بیندیشد، زندیق و ملحد شود».

همچنین فرموده اند: «التفکر فی آلاء الله نعم العبادة؛ اندیشیدن در نعمت های خدا بهترین عبادت است».

و از سخنان ایشان است که می فرمایند: «التفکر فی ملکوت السماوات والأرض عبادة المخصلین؛ اندیشیدن در ملکوت آسمان های زمین، [در حقیقت] عبادت و بندگی مخلصان است».

امام صادق علیه السلام نیز فرموده اند: «کان اکثر عبادة أبی ذر [التفکر]؛ بیشترین عبادت ابوذر تفکر بود».

- خیال و تخیل پردازی چیزی است شگفت؛ چرا که زباله، ته مانده، نکوهیده، آب چرگین، شرمگاه، دورریز و خلطِ اندیشه است و در همان حال گنجینه، ثروت، محور و قدرت بی حد و مرز آن است.

- سخن از خیال در این گفتار تحت پنج عنوان مطرح و بیان می شود:

1. ماهیت وتعریف 2. منشأ و منبع 3. اهمیت و دستاورد 4. قواعد و معیارها 5. نمونه ها و مصادیق.

- عنوان نخست: ماهیت و تعریف است. 1) در این معنا نظرم بر آن است که بر اساس معیارها و موازین، میان مفاهیم ناهماهنگ، اتحاد و هماهنگی پدید آورده شود.

- اندیشه و تفکر نامأنوس است، ولی براساس اصول و قواعد است.

- متخلق خیال، امری غیر مأنوس است، اما شیوه و روش آن باید در چارچوب خاصّی باشد.

- در تعریف توده ها و عامه مردم پیوسته «توهم» خوانده می شود که مفهوم بسیط است، اما در اصطلاح مفهوم آمیخته با خبرویت و کار آزمودگی دارد.

-خیال قدرتی است که می تواند:

الف) تصور ذهن پدید آورد؛ ب) مفهوم ذهنی پدید آورد. به فرض این که در این معنا به نتیجه ذهن برسد گاهی به طور ناچیز از حواس پنج گانه کمک می گیرد.

2) مراد از لفظ فکر و تفکر در قرآن کریم همان خیال است.

- عنوان دوم: منشأ و منبع است. در این معنا بایسته ی گفتن است که تمام مردان حامل ژن های زنانه هستند که این ژن ها در یکی از سه بعد فرد جلوه گری می کنند: 1. بدن 2. طبیعت 3. عقل.

لذا امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «إنهن ناقصات العقول؛ آنان (زنان) نقص عقل دارند».

اول) بدن: نشانه هایی که در بدن خودنمایی می کند عبارتند از:

1. بزرگی تهی گاه (باسن). 2. چهره ی ظریف؛ 3. ظرافت پوست؛ 4. اختلال در رویش مو؛ 5. نداشتن مو در بدن؛ 6. سینه های بزرگ داشتن.

دوم: طبیعت و سرشت است که در امور زیر بروز می نماید:

1. خودشیفتگی است بدین معنا که فرد در درون خود احساس ظرافت و لطافت [زنان] دارد؛ 2. فخرفروشی و غرور، بخل و خصت و بزدلی است.

امیرمؤمنان علیه السلام در این باره می فرمایند: «خیار خصال النساء، شراء خصال الرجال: الزهد، والجبن، والبخل؛ بهترین خصلت های زنان، بدترین خصلت برای مردان است: فخرفروشی و غرور، بخل و خصت و بزدلی».

سوم: عقل است که مهم ترین وجه تشابه در این بعد «خیال» می باشد، بدین معنا که ساختار عقل مرد نظام¬مند و متعادل بوده و از مفهوم خیال فاصله ی بسیار طولانی دارد، اما ساختار عقل زن با خیال و خیال پردازی گره خورده است.

عنوان سوم: اهمیت و دستاورد است که می توان ابعاد اهمیت و انواع دستاورد نامحدود آن (خیال قانون مند) را در سه مقوله بیان داشت:

1. کاشفیت 2. انگیزشی بودن 3. درمان و بهبود بخشی (تن و جان).

با این بیان روشن می شود که خیال تنها وجه تمایز بین انسان و حیوان است، چرا که جانوران در قدرت یادگیری و کسب مهارت و درکِ امور حسّی وجه اشتراک دارند و حتی در این امور ممکن است جانوران بالاتر باشند.

- مقوله اول کاشفیت است و انسان دو ابزار برای شناخت و ادراک دارد:

اول: بسیار سطحی که شما تنها یک درصد از حقیقت را درک می کنید و آن حواس پنج گانه است، اما دیگری نود و نه درصد عامل شناخت حقایق است و آن خیال مفید و کارآمد می باشد و از این رهگذر است که چند مسأله مورد تأمل قرار می گیرد:

الف) انیشتین می گوید: خیال اهمیت بیشتری از شناخت و دانش دارد.

ب) گاهی باید راه متعارف را ترک کرد و راه جنگل را پیمود، زیرا در این مسیر انسان به چیزهایی دست خواهد یافت که قبلاً آن را ندیده است. خطای بزرگ آن است که انسان تا همیشه و به طور دائمی در مسیر عمومی و راه معمول باشد.

ج) گفته اند که نوآوری منطقه ی کشف نشده است، که با لنج و کشتی و در واقع دریانوردی می توان به آن منطقه رسید اما با اجاره خودرو اختصاصی انسان نمی تواند به آن جا برسد.

د) خیال، درک و شناختِ محدود در حواس پنج گانه را به ادراک های نامحدود بدل می کند.

هـ) جهان امروز بیش از گذشته از بحرانی کشنده و نابود کننده رنج می برد و آن «بحران از دست رفتن حقیقت» است بحرانی که به جهت تبلیغات گمراه کننده و توان فناوری رسانه ای «ابزاری» یا «فکری» چهره نموده است و در این آشفته بازار ویرانگر و ساخته و پرداخته بسیار دقیق و حساب شده، باز شناختنِ حقیقت و واقعیت از رهگذر حواس و ادراک حتی محال است.

و) بیشترین اموری که در کشفیات سهیم بوده است قدرت خیال می باشد. بنابراین، اکتشافاتی که روزگاری برآمده از «سبک مغزی» به حساب می آمد، ولی در همان حال و زمان بر قدرت تخیّل یک شخص برخوردار از بینش استوار و از آن برآمده بود.

- مقوله ی دوم انگیزه است، بدین معنا بزرگان جامعه ی بشری در تاریخ، همه ی همت و تلاش خود را برای فرورفتن در سختی ها و امور خطرناک و نابود کننده صرف کردند و در این راه بیش از استفاده از تجربیات، مهارت ها، حافظه و فرصت های مکرری که به دست آورده بودند، از خیال قانون مند بهره جسته اند.

- مقوله ی سوم، درمان بیماری است، چه این که تأثیر خیال در معالجه ی تمام بیماری های روحی و جسمی انکارناپذیر است و حتی بیماری های صعب العلاج یا درمان ناپذیر تحت درمان قرار می گیرد که آن را درمان تلقینی می نامند.

- عنوان چهارم: قواعد و معیارها می باشد و آن «خیال غریزی» است که مهم ترین نابود کننده ی انسان و زندگی است، در عین حال اگر در چارچوب قواعد،معیار، اصول و میزان و با روند خاصّی فعال باشد به مهم ترین عوامل ارتقا دهنده ی انسان و زندگی اطرافیان بدل می شود.

از این رو افسار بستن به اسب تازان، به جهت کنترل کردن حرکت و در مسیر قرار دادن است، نه برای مهار کردن سرعت آن، بلکه از آن جهت است که چهارپا را به سرعت در رفتن تحریک کنند، پس اسب را افسار می زنند، سپس آن را به رفتنِ تند وا می دارند و چکیده ی سخن دو چیز است:

-نخست، ضوابط موجود و طرح شده در علم منطق نسبت به قیاس های چهارگانه است که چکیده ی آن از این قرار است:

1. مغکب؛ 2. خین کب؛ 3. مغ کاین؛ 4. خین کاین یا مین کغ.

دوم: باید خیال و قدرت تخیل را به حرکت واداشت تا جولان دهد و به پرواز در آید تا به اوج رسد و البته برای خیال قله ای نیست، چرا که خیال محدود نمی باشد، از این جهت برای پیمودن این مسیر باید بال های بزرگ به دست آورد و نه چونان پرواز پشه و حشرات و گنجشک و کبوتر و کلاغ و فاخته به پرواز در آمد، بلکه باید همانند عقاب و باز و امثال آن ها پرواز کرد و به گونه ای راهوار و پرشتاب باشد که اسب راه می نوردد، نه آن سان که کودکی شیرخواره برزمین می خزد.

- عنوان پنجم: نمونه ها و مصداق هاست. آلبرت انیشتین صاحب مطلب «خیال از شناخت و دانش مهم تر است» در عرصه ی خیال غریزی و خیال قانونمند، در چارچوب زندگی خانوادگی و علمی خود مهم ترین و والاترین گونه ی آن را به ثبت رساند، بدین معنا که او از یک سو نابغه ی بزرگ و دانشمند قدری بود، اما در مقوله ی خانواده همسری شکست خورده، خائن و سرکوبگر همسر بود و در مقام پدری، پدری فاقد عاطفه، وجدان و ترحم بود.

- در سال 1995 میلادی به لندن رفته بودیم تا زمین حسینیه ی رسول اعظم صلی الله علیه وآله را خریداری کنیم. در آن زمان به مناسبت چهلمین سالگرد درگذشت انیشتین کتابی به قلم دو تن از همقطاران او نوشته شده بود که پرفروش ترین کتاب ها به شمار می رفت. در آن کتاب از بیماری های روانی و رفتار خشونت آمیز و بی رحمانه ی انیشتین با همسران و فرزندانش مطالب بسیاری آمده بود و این که در نهایت همگی در تیمارستان و مراکز نگهداری بیماران روانی بستری شدند و هیچ یک از آنان بازنگشتند.