مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله سخنرانی ارزشمندی در جمع اساتید و طلاب حوزه علمیه ابن فهد حلی قدس سره که از کربلای معلی برای عرض ارادت به این مرجع وارسته در بیت ایشان در شهر مقدس قم گرد آمده بودند، ایراد نمودند. این سخنرانی که متن آن به شرح زیر است، در شامگاه روز دوشنبه مصادف با ۲۳ ذی القعدة الحرام ۱۴۴۴ ایراد شده است.

بسم الله الرحمن الرحیم

اخلاق قبل از تحصیل علم

زمانی که قرآن کریم در مورد اخلاق نبی اکرم صلی الله علیه وآله سخن می گوید می فرماید: «وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ؛[1] و راستى كه تو را خويى والاست». ولی زمانی که در مورد دانش نبی اکرم صلی الله علیه وآله سخن می گوید، نمی گوید همانا بر علمی فراوان دست یافته ای بلکه می فرماید: «وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا؛[2] و بگو پروردگارا بر دانشم بيفزاى».

شکی نیست که اخلاق نبی اکرم صلی الله علیه وآله والاترین درجه و مرتبه اخلاق است، زیرا خدای متعال از آن به عظمت یاد کرده است. تاریخ نیز نتوانسته جز اهل بیت علیهم السلام شخصی همانند نبی اکرم صلی الله علیه وآله در اخلاق و فضیلت های اخلاقی به خود ببیند. بی شک که نبی اکرم صلی الله علیه وآله و اهل بیت ایشان علیهم السلام داناترینِ اولین و آخرین بوده اند، زیرا نبی اکرم صلی الله علیه وآله فرموده اند: «هیچ علمی از آموزه های خدای متعال نبود مگر اینکه من آن را به علی علیه السلام آموختم»[3]. روایات دیگر بیانگر آن هستند که چهارده معصوم علیهم السلام در دانش یکسان هستند. با این حال، قرآن کریم به نبی اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا؛ و بگو پروردگارا بر دانشم بيفزاى».

دانش مرزی ندارد

دانش حد و مرزی ندارد. شما طلاب علوم دینی و به خصوص جوانانی که خدا توانایی های زیادی در اختیارتان قرار داده است، سعی کنید تا می توانید بر اندوخته علمی خود بیافزایید. شکی نیست که هریک از شما شرایط و مشکلات خاص خود را دارد اما سعی کنید از کارهای غیرضروری خود بکاهید و در مقابل به تحصیل دانش بپردازید. قرآن کریم می فرماید: «وَأَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ؛[4] و آنان را از روز حسرت بيم ده». این کلام نشان می دهد که انسان در روز قیامت بسیار حسرت می خورد ولی می تواند مقدار این حسرت را کم و کم تر نماید. بله؛ انسان به غذا، نوشیدنی، ازدواج، مسکن، پوشاک و مسافرت و غیره نیاز دارد که این نیازها خیلی زیاد هستند اما شایسته است که اینگونه نیازها بر طلبه علوم دینی فشار نیاورده و انسان را در شرایط سخت قرار ندهد، هرچند این نیازها نیاز شخصی یا خانوادگی و یا عمومی باشد. پس سزاوار است تا جایی که می تواند از این نیازها بکاهد.

یکی از علما برای من تعریف می کرد: زمانی که می خوابم یک کاغذ و یک قلم کنار سر خود قرار می دهم که اگر در عالم خواب به یک مسأله ای اگرچه کوچک آگاه شدم، همین که بیدار شدم آن را بنویسم، تا مبادا آن را فراموش کنم و صبح روز بعد به آن مراجعه می کنم و معلوماتم را در آن زمینه افزایش می دهم.

چنین کاری مفید و شایسته است و شاید آن عالم بزرگوار صدها مرتبه از اینگونه فرصت ها استفاده کرده و بر دانش خود افزوده است.

سفارش امام رضا علیه السلام

امام رضا علیه السلام می فرمایند: «رحم الله عبداً أحیا أمرنا. فقلت له: فکیف یُحیي أمرکم؟ قال صلوات الله علیه: یتعلم علومنا ویعلمها الناس، فان الناس لو علموا محاسن کلامنا لاتبعونا؛[5] امام رضا علیه السلام فرمودند: خدا بیامرزد بنده ای را که امر ما را زنده می دارد. گفتم: چگونه می توان امر شما را زنده کرد؟ فرمودند: علم و دانش ما را فراگیرد و آن را به دیگران بیاموزد. همانا، اگر مردم زیبایی های سخن ما را درک کنند، از ما پیروی می کنند».

شما زبان عربی را فراگرفته اید و می دانید که کلمه (دانش ما) یک جمع مضاف است که دلالت بر عموم می کند و حتی در بعضی موارد مفرد مضاف نیز دلالت بر عموم دارد، چه رسد به جمع مضاف! بلی؛ فراگرفتن تمام دانش و علوم اهل بیت علیهم السلام امری ناشدنی است، برای همین سخن امام رضا علیه السلام را بر مجاز حمل می کنیم. هیچ کس جز خود آن بزرگواران - پیامبر اعظم و خاندان پاکش علیهم السلام - نمی تواند تمام علوم آن ها را دریابد اما تا جایی که انسان می تواند نباید در فراگیری دانش آنان کوتاهی کند. بله؛ نسبت به فراگیری تمام دانش آنان ناتوان است و چاره ای هم ندارد.

انسان نمی تواند خواب و خوراک و نیازهای ضروری خود را کنار بگذارد، چون چاره ای جز فراهم کردن آن ها ندارد ولی سزاوار است که تلاش کند و تلاش کند و به خود تلقین کند و تصمیم بگیرد و اراده خود را در فراگیری دانش آن بزرگواران به کار بندد تا بتواند آهسته و پیوسته بر دانش خود بیفزاید. پس هرکدام از شما که ۲۰، ۳۰، ۴۰، ۵۰ و بیشتر سن دارید این مدت از میلیون ها ثانیه جمع شده و تبدیل به سال ها گشته است. دانش نیز به همین صورت است، از جمع شدن کلمه و کلمه و کلمه به دست می آید.

فراگرفتن دانش حتی در بستر مرگ

این داستان در کتاب های مختلفی آمده است. یکی از عالمان معروف که از فقیهان شیعه نیز بوده بیمار گشته و در بستر مرگ بود. در این میان عالمی دیگر به دیدار او آمد. در این شرایط عالم بیمار از عالم دیگر یک مسأله فقهی پرسید. آن عالم بزرگوار که به دیدار ایشان آمده بود فرمود: خدا تو را عافیت دهد، تو در بستر مرگ هستی، پرسیدن این مسأله در این شرایط برایت چه سودی دارد؟ عالم بیمار به او پاسخ داد: من بمیرم و این مسأله را بدانم بهتر است یا ندانسته دار فانی را وداع گویم؟

زمانی که هریک از شما مسأله ای را آموخت، فقط به این نیت نباشد که آن را به دیگران منتقل کند یا در کتاب های خود بنویسد یا در جلسه درس خود بیان کند و یا در بحث های علمی آن را مطرح نماید، بلکه سزاوار و مهم است که خود فرد آن را یاد بگیرد و بر دانش خود بیفزاید. باید هریک از ما این را به خود تذکر دهد و به خود تلقین کند و تصمیم بگیرد که بر دانش خود بیفزاید تا حسرتش در روز قیامت کم تر شده، مقامش بالاتر گردد و در بهشت در رتبه ای بالاتر قرار گیرد.

دانش اهل بیت علیهم السلام کدام است؟

مقصود از (دانش ما) در سخن گهربار امام رضا علیه السلام همان روایات و آموزه های اهل بیت علیهم السلام در زمینه اعتقادات و غیره است که در دسترس ما است. در ۴۹ جلد از کتاب گرانسنگ بحارالانوار تألیف شیخ مجلسی رضوان الله علیه، یعنی از جلد اول تا جلد چهل و نه - تا جایی که به یاد می آورم - احادیث و روایات مرتبط به اصول دین و عقاید بیان شده است که حدود ۵۰ هزار حدیث و روایت از اهل بیت علیهم السلام را در بر می گیرد، با اینکه علامه مجلسی رضوان الله علیه - همانگونه که در واقع هم مشاهده می کنیم - تمام روایات و احادیث را جمع نکرده است. از او نقل شده است که ایشان فرمودند: من از کتاب های مشهور و فراگیری چون کافی و استبصار و تهذیب و من لا یحضره الفقیه چندان نقل نکرده ام، زیرا این کتاب ها بی شک باقی خواهند ماند و در معرض تلف شدن و از بین رفتن نیستند. من از کتاب هایی نقل کرده ام که گمان آن می رود که با گذشت زمان از بین بروند و تلف شوند، زیرا تنها نسخه ای خطی از آن ها باقی مانده است.

بیشتر فراگیرید

یکی دیگر از موارد علوم اهل بیت علیهم السلام احکام شرعی است که در کتاب وسائل الشیعة گردآوری شده است. در این کتاب حدود ۴۰ هزار روایت و در کتاب مستدرک الوسائل حدود ۲۰ هزار روایت جمع آوری شده است که همه این روایات متعلق به احکام شرعی است.

یکی دیگر از موارد علوم اهل بیت علیهم السلام اخلاق و آداب اسلامی است که از رفتار و گفتار آن بزرگواران برگرفته شده است و آن هزاران هزار روایت است. و همچنین از علوم آن بزرگواران می توان به تاریخ پیامبران علی نبینا وآله وعلیهم السلام و تاریخ امت های مختلف اشاره کرد که توسط روایات به ما رسیده است و آن نیز هزاران روایت است. پس انسان نمی تواند حتی یک‌ هزارم آن دانش را فراگیرد ولی نباید همین را کنار گذاشته و به جای یک‌ هزارم، نیم‌ هزارم و یا یک‌ چهارم و یا یک ‌ده‌ هزارم را یاد بگیرد.

یکی دیگر از موارد علوم و دانش اهل بیت علیهم السلام تاریخ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است که از راه آنها به ما رسیده است و در مقابل آن دسته از روایات جعلی که در مورد تاریخ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در کتاب های دشمنان نقل شده قرار می گیرد. اهل خانه نسبت به آنچه در خانه اتفاق افتاده، داناتر هستند و ما نیز تاریخ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را از اهل بیت علیهم السلام که اهل خانه پیامبر صلی الله علیه وآله هستند، دریافت می کنیم. همه موارد ذکر شده از علوم و دانش اهل بیت علیهم السلام است که مقدار آن نیز بسیار زیاد است و یادگیری آن به زمان زیادی نیاز دارد. برای همین لازم است که انسان تلاش کند با مطالعه و گفتگو و نوشتن و یاد دادن مرحله به مرحله آن دانش را فرا گیرد.

این دانش را به دیگران یاد دهید

در حدیث امام رضا علیه السلام می خوانیم که آن علوم را به دیگران یاد بدهید. یعنی اینکه تنها به مؤمنان و معتقدان به این راه و مسلمانان بسنده نکرده، آن را به همه بشر روی زمین برسانید.

قرآن کریم می فرماید: (ای مردم...)، یعنی اینکه اسلام دینی همگانی و برای تمام بشر است. همچنین نبی اکرم صلی الله علیه وآله فرموده اند: (ای مردم...) و امیرمؤمنان علیه السلام بسیار از عبارت (ای مردم...) در سخنان خود استفاده کرده اند. حضرت زهرا سلام الله علیها در خطبه ها و کلام خود بارها این عبارت را به زبان آورده اند که یکی از آن موارد در مسجد پدر بزرگوارشان و کنار قبر پیامبر صلی الله علیه وآله بوده است. ایشان همه مردم را در خطبه ای که ایراد نمودند مورد خطاب قرار دادند در حالی که یک نفر غیرمسلمان از مسیحیان و یهودیان و کافران در آن گردهمایی وجود نداشته است، ایشان فرمودند: (ای مردم...). این کلمه شامل تمام بنی بشر است با آنکه می دانستند در آن جمع به جز به ظاهر مسلمانان دیگرانی وجود ندارند. پس تمام آیات قرآنی و خطبه های خاتم الانبیاء و کلمات اهل بیت علیهم السلام برای تمام بشر است.

در فقه ما مسأله ای وجود دارد که شاید شما هم آن را مطالعه کرده باشید. اینکه کفار و مشرکان به فروع دین مأمور هستند و باید آن ها را به جا آورند یا خیر؟ آیا غیرمسلمان نیز به خواندن نماز که به آن آشنایی ندارد، مأمور است یا اینکه تنها وقتی واجب است که مسلمان باشد؟ بسیاری از عالمان و فقیهان در این مسأله گفته اند که همه مردم به فروع دین مکلف و مأمور هستند. بله؛ اگر فرد غیرمسلمان جاهل قاصر باشد، عذر او پذیرفته می شود و او مانند عبدی است که سرورش صدایش می کند ولی جواب نمی دهد، چون صدایش را نشنیده است. البته این مسأله از موارد اختلاف بین فقیهان است، چون گروهی از آنان که اقلیت نیز هستند، گفته اند که او مکلف و مأمور نیست. این در حالیست که قرآن کریم می فرماید: «مَا سَلَکَکُم فِي سَقَر قَالُوا لَم نَکُ مِنَ المُصَلِّینَ؛[6] چه چیزی شما را به دوزخ انداخت؟ گفتند که ما جزو نمازگزاران نبودیم». این سخن با تمام کسانی است که وارد جهنم می شوند.

کوتاهی نکنید و به مردم بیاموزید

از این رو باید هرکدام از شما تلاش کند که او عامل آموزش علوم اهل بیت علیهم السلام به دیگران باشد و تا جایی که می تواند در این راه کوتاهی نکند. باید این دانش را از راه نوشتن یا از راه شبکه های ماهواره ای و یا با سخنرانی و عمل، به تمام مردم ازجمله خانواده و نزدیکان و دوستان و افراد اطراف خود رساند.

امروزه الحمدلله تعدادی از شبکه های ماهواره ای شیعی مشغول به کار هستند که باید از آن ها به بهترین شکل استفاده کرد. در طول تاریخ و امروز و فردا، افراد زیادی ایمان آوردند که از مسلمانان و غیرمسلمانان بوده اند و تعداد زیادی از مؤمنان از شرایط قصور و تقصیر خارج شده اند.

بر شما طلاب علوم دینی که در راستای فراگیری علوم اهل بیت علیهم السلام قدم برداشته اید، لازم است تا می توانید به دانش خود بیفزایید و بدانید که دانش بدون عمل کردن به آن نتیجه و فایده ای ندارد. انسان بدبخت کسی است که می داند ولی به آنچه می داند عمل نمی کند. بدبخت تر کسی است که می داند نماز واجب است ولی با این همه نماز نمی خواند. او از کسی که نمی داند و نماز نمی خواند بدبخت تر است. دانش به عمل نیاز دارد و تفاوت بین علم و عمل این است که تحصیل و فراگیری علم نیازمند وقت بیشتری است.

یک توصیه باارزش

از یک مرجع تقلید معروف گذشته که فوت کرده اند شنیدم که می گفت: «من در جوانی زمانی که مجرد بودم از خواب خود کم کردم و ابتدا ۷ و سپس ۶ و ۵ ساعت و در نهایت توانستم ساعت خواب خود را به دو ساعت و نیم در شبانه روز کاهش دهم». در زمان گذشته که در کربلای معلی بودیم یک گزارش غربی مطالعه می کردم که در آن ذکر شده بود کمترین مقداری که یک انسان می تواند در شبانه روز بخوابد دو ساعت و نیم است. شما طلاب علوم دینی لازم نیست که خواب خود را به دو ساعت و نیم کاهش دهید اما سعی کنید که از خواب خود بکاهید، مثلاً اگر یک راننده که با سرعت ۲۰۰ کیلومتر در ساعت در حال حرکت است، نمی تواند به یکباره سرعت خود را به ۵۰ کیلومتر در ساعت کاهش دهد که اگر این کار را به یکباره انجام دهد ممکن است که ماشین واژگون شود. شما نیز سعی کنید پله پله از خواب خود بکاهید.

از خدای متعال می خواهم به من و شما یاری دهد تا بتوانیم به آموزه امام رضا علیه السلام - که بر او و پدران و فرزندان او سلام باد - که فرمودند دانش ما را فراگیرد و به دیگران بیاموزد عمل کنیم، وصلی الله علی سیدنا محمد وآله الطاهرین.

[1]. سوره قلم، آیه 4.

[2]. سوره طه، آیه 114.

[3]. تفسیر صافی، تفسیر سوره یس.

[4]. سوره مریم، آیه 39.

[5]. معانی الاخبار شیخ صدوق، ج1، ص180.

[6]. سوره مدثر، آیات 42 و 43.