تقریر درس خارج فقه مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظلّه
کتاب الحج (مبحث طواف/ احکام نماز طواف) سال تحصیلی 1442
جلسه سیزدهم – 11 صفر الأحزان 1442 هـ

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
﴿بسم الله الرحمن الرحیم﴾

موضع نماز طواف واجب و مستحب

بنابر مباحثی که گذشت، و بنابر مشهور: در حالت اختیار نماز طواف واجب را باید پشت مقام ابراهیم خواند و در غیر از پشت مقام کفایت نمی کند، امّا نماز طواف مستحبّ را به جهت دلیل خاصّ ـ حتّی در حالت اختیار و خلوت بودن اطراف مقام ـ می توان در تمام مسجد به جا آورد.

آیا طواف مستقلّ منذور حکم طواف مستحبّ را دارد یا طواف واجب؟

در جلسه گذشته به بررسی حکم طواف و نماز طواف منذور پرداختیم.

اگر شخصی ـ به جهت آنکه: «الطواف بالبیت صلاة » ـ نذر کرد که طواف مستقلّ ـ که ضمن حجّ و عمره نیست ـ به جا آورد، آیا این طواف منذور طواف واجب شده و احکام طواف واجب را دارد، بنابر این واجب است نمازش را پشت مقام ابراهیم خواند و یا همان طواف مستحب است که نماز طوافش نیز مستحبّ است و احکام طواف مستحب را دارد، پس می تواند در حالت اختیار نماز این طواف منذور را در هرکجای مسجد الحرام به جا آورد ولی فقط اتیانش واجب است؟

همان گونه که در جلسه گذشته بیان شد: قاعده این است که: با نذر کردن طواف مستحب، تبدیل به طواف واجب نمی شود، بلکه تمام احکام طواف مستحبّ در آن باقی است مگر اینکه: اتیان آن واجب می شود.

پس طواف مستحبّ را اگرچه نذر کند، همچنان تمام احکام طواف مستحب را دارد، در نتیجه: می تواند نماز آن طواف را در حالت اختیار در تمام مسجد بخواند اگرچه این طواف و نمازش را نذر کرده است.

اشکال بر جریان احکام مستحبّ در طواف منذور و پاسخ از آن

اگر گفته شود: بعد از آنکه اتیانش واجب شد تمام احکام طواف واجب را دارد.

پاسخ گفته می شود: همانگونه که در جلسه گذشته گفته شد: بعد از آنکه طواف مستحبّ مستقلی را نذر کرد، انجام آن واجب می شود، ولی همچنان احکام طواف مستحبّ همچون جواز قطع و رها کردن آن و انجام دادن آن در زمانی دیگر را دارد، به شرط آنکه زمان انجام طواف را در نذر تعیین نکرده باشد، که در این صورت به جهت معیّن بودن زمان نذر نمی تواند آن را قطع و یا رها کند، ولی اگر نذر معیّن نبود می تواند طواف منذور را قطع کند و در وقتی دیگر آن را دوباره به جا آورد، زیرا احکام طواف مستحبّ را دارد.

لزوم رجوع به قواعد عامّه در ما نحن فیه

از آنجا که این مسئله دلیل خاص ندارد، باید ردّ الفرع إلی الأصل کرده و با استفاده از قواعد عامّه مستفاد از ادلّه حکم مسئله را به دست آورد.

نقل سه مسئله از کتاب العروة الوثقی

از باب مثال ـ در اینجا ـ سه مسئله از کتاب العروة الوثقی نقل می شود:

جواز نشسته خواندن نافله غیر مخصوصه منذوره

1ـ صاحب عروه می فرماید: «إذا نذر النافلة مطلقاً یجوز له الجلوس فیها؛ اگر نافله ای را به صورت مطلق نذر کرد، جایز است آن را نشسته به جا آورد ».

توضیح و تبیین مسئله

توضیح مسئله: صاحب عروه در این مسئله بیان می کند که: اگر شخصی نذر کرد نافله غیر مخصوصه ای را به جا آورد، مثل اینکه نذر کند دو رکعت نماز مستحبی ـ غیر از نماز شب، نافله عشا، نماز غفلیه و... ـ به جا آورد، با آنکه نشسته خواندن نماز واجب ـ در حالت اختیار ـ جایز نیست و باید در نماز واجب ـ در حالت اختیار ـ بایستد، زیرا: «لا صلاة لمن لا یقیم صلبه؛ نماز شخصی که صاف نایستد صحیح نیست »، در نماز نافله جایز است ـ در حالت اختیار ـ آن را نشسته به جا آورد، و اگر آن را نذر هم کند حکم نماز واجب را پیدا نمی کند و لازم نیست آن را ایستاده بخواند.

تنظیر مسئله به طواف مستحبّ منذور

این مسئله همچون طواف مستحبّ منذور است، در طواف مستقلّی که آن را نذر کرده تمام احکام طواف مستحبّ جاری است، فقط اتیان آن واجب می شود، و احکام طواف واجب را ندارد، پس نماز طواف مستحب نیز تمام احکام طوافی که نماز آن را نذر کرده دارد، و نماز مستحبّی را که نذر کرده تمام احکام قبل از نذر را دارد، ولی حقّ ترک آن را ندارد زیرا حِنث نذر است، و حِنث نذر جایز نیست.

قول به تفصیل در جواز نشسته خواندن نافله منذوره

صاحب عروه در این مسئله و مسئله ای که در ادامه می آید، میان نافله غیر مخصوصه منذوره و نافله مخصوصه منذوره فرق قائل شده است، و فرموده: در نافله غیر مخصوصه منذوره می تواند آن را نشسته بخواند بر خلاف نافله مخصوصه منذوره مخصوصه که نمی تواند آن را نشسته به جا آورد.

فرمایش صاحب عروه نسبت به نافله غیر مخصوصه علی القاعدة است، از آنجا که نافله منذوره، واجب نشده، بلکه همان نافله است بما لها من الأحکام فقط اتیان آن واجب شده است، پس همانگونه که نافله غیر منذوره را می تواند نشسته بخواند نافله منذوره را نیز می تواند نشسته به جا آورد.

مقتضای ادلّه در مسئله

از باب حجّت شرعی باید مقتضای دلیل را ملاحظه کرد؛ دلیل می گوید: نافله را می توان در حالت اختیار نشسته به جا آورد، نافله منذوره نیز نافله است فقط به جهت نذر اتیانش واجب است، و به همان ملاکی که صاحب عروه بیان فرمودند که: نماز نافله منذوره را می توان نشسته خواند، با آنکه نماز واجب را نمی توان در حالت اختیار نشسته خواند، روشن می شود که: این نافله منذوره به جهت نذر واجب نشده بلکه اتیان آن واجب شده است؛ همین نظر را اکثر مُحَشِّین عروه نیز پذیرفته اند.

همانگونه که اشکالی نیست که نماز نافله، و روزه مستحب را در اثناء آن می توان رها کرد و اتمامش واجب نیست، بر خلاف حجّ مستحبّ و عمره مستحبّه که بعد از احرام بستن واجب است تمام کند چون دلیل خاصّ دارد.

حکم قطع کردن نافله مخصوصه منذوره و نافله غیر مخصوصه منذوره

2ـ صاحب عروه می فرماید: «الأحوط عدم قطع النافلة المنذورة إذا لم تکن منذورة بالخصوص، بأن نذر إتیان نافلة فشرع فی صلاة بعنوان الوفاء لذلک النذر؛ وأمّا إذا نذر نافلة مخصوصة، فلا یجوز قطعها قطعاً؛ بنابر احتیاط واجب نباید نافله منذوره ـ غیر مخصوصه ـ را قطع کرد، پس اگر نذر کرد که نافله ای به جا آورد و نمازی را به عنوان وفای به این نذر شروع کرد [بنابر احتیاط واجب نباید قطع کند]؛ ولی اگر نافله مخصوصه ای را نذر کرد، قطعاً قطع کردن آن جایز نیست ».

صاحب عروه گرچه در این مسئله در یک مورد آن احتیاط وجوبی نموده و در مورد دیگرش فتوا به عدم جواز داده است، هر دو فرض مسئله مثل یکدیگر است و دلیل خاص نیز ندارد، ولی ایشان دو گونه نظر داده، و فرموده: اگر نافله مخصوصه را نذر کرد قطعاً قطع کردن آن جایز نیست، ولی اگر نافله غیر مخصوصه را نذر کرد رها کردن آن بنابر احتیاط واجب جایز نیست.

عدّه ای فقهاء در حواشی خود بر عروه، بر صاحب عروه اشکال کرده اند که فرقی میان این دو مسئله نیست.

توضیح و تبیین مسئله

توضیح مسئله: صاحب عروه در فصلی که برای بیان موارد جواز رها کردن نماز واجب ـ که حفظ عِرض، خون و مال است ـ منعقد کرده، در حکم رها کردن نماز نافله مخصوصه منذوره و نماز نافله غیر مخصوصه منذوره فرق قائل شده، می فرماید: اگر شخصی ـ نظر به روایاتی که بیان می کند: «الصلاة خیر موضوع فمن شاء استقل ومن شاء استکثر؛ بهترین عمل دینی نماز است، هرکس می خواند اندکی از آن را به جا آورد و هرکس می خواهد بسیاری از آن را به جا آورد » ـ نذر کرد دو رکعت نماز بخواند، بنابر احتیاط واجب این نافله غیر مخصوصه منذوره را نباید قطع کرد، پس اگر نمازی را به عنوان وفای به این نذر آغاز کرد حقّ ندارد آن را رها کند. ولی اگر نافله مخصوصه ای ـ همچون نماز شب، نماز غفلیه و یا... ـ را نذر کرد قطعاً رها کردن آن جایز نیست.

اشکال عدّه ای از اعاظم فقهاء بر صاحب عروه

پس صاحب عروه در این مسئله تفصیل قائل شده و می فرماید: نماز نافله منذوره ای که خصوصیت ندارد را بنابر احتیاط واجب نباید قطع کرد، ولی نماز نافله مخصوصه منذوره را قطعاً رها کردنش جایز نیست.

یک عدّه از اعاظم فقهاء بر ایشان اشکال کرده و مطالبه دلیل کرده اند که: وجه تفصیل در حکم رها کردن نماز تطوّعی منذور و نافله مخصوصه ـ مثل نماز شب ـ چیست؟ که اگر نمازی تطوّعی را نذر کند رها کردن آن بنابر احتیاط واجب جایز نباشد، ولی اگر نافله مخصوصه ای را نذر کرد قطع کردن آن قطعا جایز نباشد؛ با آنکه اگر نافله ای را نذر کند واجب نمی شود بلکه فقط اتیان آن واجب می شود، و اگر قطعش کرد و دوباره آن را خواند و حِنث نذر نکرد ایرادی ندارد.

البتّه نه تنها این تفصیل وجهی ندارد، بلکه دلیلی هم بر عدم جواز قطع کردن نافله منذوره نداریم، البتّه حِنث نذر نباید بکند، پس اگر وقت ادای نذر ضیق شده باشد جایز نیست آن را رها کند، که در این صورت از باب حِنث نذر نباید نافله را قطع کند، نه از جهت اینکه نافله منذوره حکم نماز واجب را پیدا می کند.

ذکر برخی از محشّین بر مسئله

عبارات عدّه ای از اعاظم فقهاء و حاشیه شان در این مسئله شبیه یکدیگر است، همچون: مرحوم شیخ عبد الکریم حائری، شیخ محمد حسین کاشف الغطاء، حاج آقا حسین قمی، مرحوم اخوی (آیت الله العظمی حاج سیّد محمّد حسینی شیرازی قدّس سرّه)، سیّد عبد الهادی شیرازی و یک عده دیگر؛ حتی برخی از معاصرین ومن عاصرناهم حاشیه شان شبیه یکدیگر است.

حاشیه مرحوم سیّد عبد الهادی شیرازی

از آنجا که صاحب عروه میان دو صورت مسئله فرق گذاشته؛ در یکی احتیاط وجوبی نموده و در دیگری فتوا داده که قطع کردن آن قطعاً حرام است، مرحوم سیّد عبد الهادی شیرازی بر این مسئله حاشیه زده، می فرماید: «لا فرق بین الصورتین ظاهراً والأقوی الجواز فیهما ما لم ینته الی الحنث؛ به حَسَب ظاهر فرقی میان [حکم] دو صورت مذکور نیست، و بنابر اقوا [قطع کردن نافله منذوره] در هر دو صورت ـ تا زمانی که به حِنث نذر منتهی نشود ـ جایز است [زیرا، از احکام نافله، جواز قطع کردن آن است]».

توضیح حاشیه: اگر شخصی نذر کند نماز نافله ای انجام دهد، بعد از شروع نماز می تواند آن را قطع می کند، و یا نذر می کند نماز شب بخواند در اثنای نماز آن را رها می کند، از آنجا که رها کردن نماز نافله جایز است، در مثل دو صورت فوق نیز قطع کردن نافله تا زمانی که به حِنث نذر منتهی نشود جایز است، ولی اگر حِنث نذر شد، مثل اینکه نماز شب منذور را قطع کرده و دیگر آن را نخواند، به جهت آنکه رها کردن نمازش منتهی به حِنث نذر می شود قطع کردن آن جایز نیست.

موافقت برخی از محشّین با صاحب عروه

البتّه در میان حواشی عروه، یک عدّه نیز فرمایش صاحب عروه را پذیرفته اند، که وجهی ندارد، و نمی توانند در دیگر موارد ملتزم به آن بشوند.

حکم قطع کردن نماز نافله

3ـ صاحب عروه می فرماید: «لا یجوز قطع صلاة الفریضة اختیاراً، والأحوط عدم قطع النافلة أیضاً، وإن کان الأقوی جوازه؛ قطع کردن نماز فریضه ـ در حالت اختیار ـ جایز نیست، و بنابر احتیاط مستحبّ نباید نافله را قطع کرد ».

توضیح و تبیین مسئله

توضیح مسئله: صاحب عروه در این مسئله می فرماید: قطع کردن نماز نافله اشکالی ندارد و حرام نیست.

حکم قطع کردن طواف مستحب و نماز طواف مستحبّ

طواف مستحب و نماز طواف مستحب نیز در حکم جواز رها کردنش در اثنای آن همان حکم قطع کردن نافله است، پس طواف مستحبّ و نماز طواف مستحب را در اثنای آن می توان رها کرده و تکمیل نکرد.

حکم قطع کردن طواف و نماز طواف منذور

البتّه اگر طواف و نماز طواف را نذر کند، و وقت ادای نذر ضیق شده باشد، نه از باب اینکه تبدیل به واجب شده، بلکه از باب حِنث نذر قطع کردن آن جایز نیست.

بازگشت به قبل، و طرح پرسشی از صاحب عروه

صاحب عروه می فرماید: قطع کردن نماز نافله جایز است، ولی نافله مخصوصه را اگر نذر کرد قطع آن قطعاً جایز نیست، و نافله غیر مخصوصه منذوره را نیز بنابر احتیاط واجب نمی تواند قطع کند؛ از ایشان سؤال می کنیم: فرق میان جواز قطع و عدم جواز قطع نماز نافله منذوره با جلوس در نافله چیست؟ که در نافله منذوره جلوس را جایز دانسته ولی قطع نافله منذوره را جایز نمی دانید؟

اگر با نذر کردن نافله، تبدیل به واجب می شود: به چه دلیل در حالت اختیار جلوس در آن جایز است؟ با آنکه نافله را با اختیار می توان نشسته خواند بر خلاف نماز فریضه، و اگر تبدیل به واجب نمی شود: به چه دلیل قطع کردن آن جایز نیست؟ با آنکه حکم هر دو مسئله یکی است، ولی وجه تفصیل قائل شدن چیست؟ با آنکه فارقی در دو مسئله نیست.

پس اگر جلوس را در نافله منذوره جایز بدانیم ـ با آنکه در نماز فریضه در حالت اختیار جلوس جایز نیست ـ ، باید قطع کردن آن ـ در صورتی که منتهی به حِنث نذر نشود ـ را نیز جایز بدانیم.

ولی غریب آن است که: صاحب عروه جلوس در نافله منذوره را جایز دانسته، قطع کردن نافله غیر مخصوصه منذوره را بنابر احتیاط واجب جایز نمی داند، و رها کردن نافله مخصوصه منذوره را قطعاً حرام می داند؛ با آنکه قطع کردن نافله منذوره و جلوس در آن، هر دو از احکام نافله است، و حکم آن با نذر تغییر نمی کند، البتّه نذر تابع نیّت و قصد ناذر است و صاحب عروه در موردی که نیّت ناذر مطلق بوده می فرماید: «إذا نذر النافلة مطلقاً یجوز له الجلوس فیها»؛ پس اگر قصد کرد ایستاده بخواند، جلوس در آن جایز نیست، و یا نیّت کرد در وقت خاص آن را به جا آورد، قطع کردن آن جایز نیست.

رفع اشکال مسئله در دوگانه حکم نکردن است

پس برای رفع اشکال در مسئله، بعد از آنکه دلیل خاصّ ندارد، باید دوگانه حکم نکرد، و گفت: اگر نافله منذوره احکام فریضه را دارد باید ـ در حالت اختیار ـ جلوس در آن نیز جایز نباشد، ولی اگر احکام فریضه را ندارد، و فقط اتیان آن واجب است، باید همانگونه که اختیارا جلوس در آن جایز است، قطع کردن آن هم ـ تا زمانی که منجرّ به حِنث نذر نشود ـ جایز باشد.

اشکال در نذر به زبان عربی و فارسی و پاسخ از آن

اگر گفته شود: نافله و فریضه در لغت عرب دو لفظ خاصّ دارد، ولی در زبان فارسی به تمام آنها نماز گفته می شود، اگر شخصی مطلق نمازی را نذر کرد نماز واجب باید به جا آورد یا نماز مستحب؟

پاسخ گفته می شود: اگر لفظ نماز اِطلاق دارد، و ناذر اراده مطلق از آن کرد، هر نمازی حتی نماز واجب را نیز شامل می شود.

اشکال در نحوه اتیان نماز واجب منذور و پاسخ از آن

اگر گفته شود: در صورت اِطلاق، آیا می تواند نماز صبحی را که به عنوان نماز منذور می خواند، نشسته به جا آورد؟

پاسخ گفته می شود: خیر، زیرا نشستن ـ در حالت اختیار ـ در نماز صبح جایز نیست، پس اگر به نیت ادای نذر خود، نماز صبح می خواند، اختیاراً جایز نیست بنشیند.

اشکال در اهمیت نوافل مخصوصه و پاسخ از آن

اگر گفته شود: نوافل مخصوصه به جهت اهمیت والایشان در نزد شارع، نمی توان آن ها را نشسته به جا آورد.

پاسخ گفته می شود: خیر اینگونه نیست، و حتّی صاحب عروه نیز در جواز جلوس میان نوافل مخصوصه و غیر مخصوصه فرقی نگذاشته؛ و فرموده است: «إذا نذر النافلة مطلقاً یجوز له الجلوس فیها»، بلکه در حکم قطع کردن نوافل مخصوصه منذوره و نوافل غیر مخصوصه منذوره قائل شده است.

دو حکم از احکام نافله که صاحب عروه این است که:

1ـ یجوز ـ فی صلاة النافلة ـ قطعها.

2ـ یجوز ـ فی صلاة النافلة ـ الجلوس اختیارا.

صاحب عروه، در صورت نذر کردن نافله، می گوید حکم جواز جلوس در آن بعد از نذر هم باقی است، ولی در جواز قطع نافله بعد از نذر آن می گوید: اگر نافله مخصوصه است قطعاً رها کردن آن جایز نیست، ولی در قطع کردن نافله غیر مخصوصه احتیاط وجوبی در ترک آن نموده است.

اشکال در قطع نافله و شروع آن از دوباره و پاسخ آن

اگر گفته شود: اگر شخصی نذر کرد نافله ای بخواند، بعد از آن، به نیّت ادای نذر شروع به آن نماز کرد، و در حالت اختیار آن را قطع کرده و از دوباره نمازش را شروع کرد؛ نمازی که دوباره شروع کرده، بدل آن است، همچون نمازی که قضا شده و آن را قضا می کند.

پاسخ گفته می شود: قضای نماز صبح از آنجا که بالأصالة واجب است با نافله منذوره ای که بالعَرَض واجب شده و بعد از قطع کردن دوباره آن را شروع کرده قیاس نمی شود، پس اگر نذر شخص زمانش معیّن نیست، بعد از آنکه به نیّت ادای نذرش وارد نماز می شود ولی در اثنای نماز از نیتش عدول کرده و آن را قطع می کند و سپس آن را دوباره شروع می کند، وجهی برای ایراد کردن در آن نیست، زیرا از احکام نوافل جواز قطع کردن آن است.

نذر تابع نیّت ناذر است

خدای متعال می فرماید: ﴿یُوفُونَ بِالنَّذْرِ؛ [همانان که] همواره نذرشان را وفا می‌کنند ﴾.

از آنجا که نذر تابع نیّت ناذر است، اگر شخصی نذر کرد نافله ای را ایستاده بخواند، و یا در نیّت نذرش ـ ولو ارتکازاً ـ ایستاده خواندن آن را قصد کرده بود، هیچ یک از فقهاء برای او نشسته خواندن را تکلیفاً جایز نمی دانند، وضعاً نیز صحیح نیست.

ولی اگر نافله ای را مطلق نذر کرد، فرقی میان نافله مخصوصه یا غیر مخصوصه نیست، پس همه احکام نافله در آن جاری است؛ اینکه صاحب عروه قطع کردن نافله غیر مخصوصه را بنابر احتیاط واجب جایز ندانسته، و قطع کردن نافله مخصوصه را فرموده: قطعاً جایز نیست، وجهی ندارد.

گذشته از اینکه، بیان شد، عدّه ای از اعاظم فقهاء فرموده اند: قطع کردن هر دو ـ نافله مخصوصه منذوره و نافله غیر مخصوصه منذوره ـ جایز است «ما لم ینته الی الحنث»؛ پس اگر وقت ادای نذر ضیق است، و اگر نماز را قطع کرد مجالی برای ادای آن نیست، رها کردن نماز خلاف نذر است و منتهی به حِنث نذر می شود، و در این صورت قطع کردن نافله از باب حِنث نذر جایز نیست.

اشکال بر ملعبه شدن نماز و پاسخ از آن

اگر گفته شود: چندین مرتبه قطع کردن نماز و دوباره شروع کردن آن، ملعبه شدن نماز است.

پاسخ گفته می شود: ملعبه شدن نماز بحثی دیگر است، که سخن ما در جواز قطع کردن نافله در حدّ ملعبه شدن آن نیست؛ ولی اگر کمتر از حدّی که ملعبه بشود، پس اگر نذر هم معیّن نیست ـ که مثلاً در ساعتی مخصوص آن را بخواند ـ و وقت ادای آن نیز ضیق نیست و مثلاً یک مرتبه نمازش را قطع کرد و قصد دارد بعد از آن، نماز را به جا آورد، در این صورت رها کردن نافله منذوره اشکالی ندارد.

البتّه اگر نذر کرده بود نافله ای بخواند و ناذر نیّت کرده بود که حقّ نداشته باشد آن را قطع کند، در این صورت رها کردنش جایز نیست، مثل موردی که نذر کرده بود نافله را ایستاده بخواند که جلوس در آن جایز نیست، پس باید دانست که فرقی میان جلوس، قطع کردن و دیگر احکام نماز مستحب نیست.

حکم استقرار، استقبال و استقلال در نماز نافله

یکی دیگر از احکام نوافل این است که: نماز نافله را در حال حرکت می توان خواند.

البتّه فقهاء: در جواز حرکت کردن در نافله ای که در حال استقرار آن را شروع کرده، اختلاف کرده اند.

که به نظر می رسد گرچه برخی در آن ایراد کرده اند و اشکال نموده اند، ولی ایرادی ندارد؛ پس اگر نافله ای را در حالت استقرار و استقبال شروع کرد سپس حرکت کرده و در حال راه رفتن مشغول نماز خواندن باشد ـ که در این صورت، برای رکوع و سجود نیز ایماء می کند ـ ایرادی ندارد، و در نافله ای که در حال حرکت می خواند استقبال قبله نیز شرط نیست.

اگر شخصی نافله شب را نذر کرد می تواند آن را در حال حرکت بخواند، بر خلاف نماز واجب که ـ در حالت اختیار ـ استقرار در آن لازم است، و نمی تواند اختیاراً آن را در حال راه رفتن بخواند.

و نیز در نماز واجب استقلال شرط است که به عصا، دیوار و... تکیه ندهد، بر خلاف نوافل که استقلال در آن شرط نیست.

البتّه در حال اگر در حالت استقرار نافله ای را شروع کرد، استقبال قبله نیز در آن واجب است.

موضع نماز طواف منذور

اگر شخصی طواف مستحبّ و نمازش را نذر کرد، لازم نیست نماز طوافش را پشت مقام ابراهیم بخواند، بلکه در تمام مسجد جایز است خواندن آن.

حکم استقرار، استقبال در نماز طواف منذور

و نیز نماز طواف منذور را در حال حرکت بخواند؛ مگر آنکه نذر کرده باشد در حال استقبال و یا استقرار آن را به جا آورد، که در این صورت باید در حال استقرار رو به کعبه مشرّفه نماز طوافش را بخواند

بیان سیزده حکم از احکام نوافل

مرحوم صاحب عروه رضوان الله علیه در کتاب الصلاة از العروة الوثقی سیزده حکم از احکام نوافل را بیان می کند، که تمام آنها در نماز طواف مستحب حتّی در نماز طواف منذور جاری است.

مرحوم صاحب عروه می فرماید: «تختصّ النوافل بأحکام:

منها: جواز الجلوس والمشی فیها اختیاراً کما مرّ.

ومنها: عدم وجوب السورة فیها إلّا بعض الصلوات المخصوصة بکیفیّات مخصوصة.

ومنها: جواز الاکتفاء ببعض السورة فیها.

ومنها: جواز قراءة أزید من سورة من غیر إشکال.

ومنها: جواز قراءة العزائم فیها.

ومنها: جواز العدول فیها من سورة إلی أُخری مطلقاً.

ومنها: عدم بطلانها بزیادة الرکن سهواً.

ومنها: عدم بطلانها بالشکّ بین الرکعات، بل یتخیّر بین البناء علی الأقلّ أو علی الأکثر.

ومنها: أنّه لا یجب لها سجود السهو ولا قضاء السجدة والتشهّد المنسیّین ولا صلاة الاحتیاط.

ومنها: لا إشکال فی جواز إتیانها فی جوف الکعبة أو سطحها.

ومنها: أنّه لا یشرع فیها الجماعة إلّا فی صلاة الاستسقاء وعلی قول فی صلاة الغدیر.

ومنها: جواز قطعها اختیاراً.

ومنها: أنّ إتیانها فی البیت أفضل من إتیانها فی المسجد إلّا ما یختصّ به علی ما هو المشهور، وإن کان فی إطلاقه إشکال.

[برخی از] احکامی که به نماز نافله اختصاص دارد:

1ـ نشستن و راه رفتن ـ در حالت اختیار ـ در آن جایز است.

2ـ به جز در نمازهای مخصوصه با کیفیت های مخصوصه [بعد از حمد]، سوره در آن واجب نیست.

3ـ جایز است [بعد از حمد یک سوره کامله نخواند] و به بخشی از یک سوره اکتفا کند.

4ـ بدون اشکال جایز است [بعد از حمد] بیش از یک سوره بخواند.

5ـ جایز است [بعد از حمد] سوره هائی که سجده واجب دارد را در آن بخواند.

6ـ جایز است [در سوره بعد از حمد] از یک سوره به سوره ای دیگر عدول کند.

7ـ اگر رکنی سهواً در آن زیاد شود، باطل نمی شود.

8ـ با شکّ میان رکعات باطل نمی شود، بلکه مخیّر است بنا را بر کمتر یا بیشتر بگذارد.

9ـ سجده سهو، قضای سجده و تشهدی که فراموش کرده و نماز احتیاط برای آن آن واجب نیست.

10ـ اشکالی در جواز نافله خواندن در درون کعبه یا پشت بام کعبه نیست.

11ـ به جماعت خواندن نافله ـ مگر در نماز استسقاء، و نیز در نماز غدیر، بنابر قولی ـ جایز نیست.

12ـ قطع کردن نافله ـ در حالت اختیار ـ جایز است.

13ـ بنابر مشهور فضیلت اتیان نماز نافله در منزل مگر در نمازهای نافله ای که مختصّ به مسجد است از اتیان آن در مسجد برتر است؛ اگرچه در اطلاق این نظر اشکالی هست ».

توضیح فرمایش صاحب عروه

فرمایشاتی که صاحب عروه در این مسئله مطرح فرموده است، تمامش دلیل خاص دارد که در جای خود مطرح است؛ و در اکثر احکامی که می آید، امثال صاحب عروه که قطع نافله منذوره را جایز ندانسته اند نمی توانند تمام این احکام را ملتزم شوند که در نافله منذوره جاری نباشد؛ بلکه تمام آنها در نافله منذوره نیز جاری است، وفقط اتیان آن نافله منذوره واجب است مع ما لها مِن الأحکام.

به بیان دیگر: شارع مقدّس یک فاصله ای میان نماز مستحبّ و نماز واجب گذاشته، و احکامی را برای هر کدام قائل شده است، که برخی از احکام نوافل در ادامه می آید؛ و در صورت نذر، فقط اتیان آن نافله با تمامی احکام مستحبّ آن، واجب می شود.

اینکه صاحب عروه فرموده: (جواز الجلوس والمشی فیها) و نیز فرموده: (جواز قطعها اختیاراً) خصوصیتی ندارد.

و اینکه می فرماید: (عدم وجوب السورة فیها) و نیز می فرماید: (جواز الاکتفاء ببعض السورة فیها)، در مقابل نماز واجب است، که بنابر مشهور باید بعد از حمد، یک سوره کامله بخواند، ولی در نماز مستحبّ می تواند بعد از حمد هیچ سوره ای نخواند و یا آیاتی از یک سوره را بخواند، و اگر نافله ای را نذر کرد از آنجا که نافله منذوره احکام نماز واجب را ندارد، در نافله منذوره نیز سوره کامله واجب نیست.

و اینکه می فرماید: (جواز قراءة أزید من سورة)، در مقابل نماز واجب است که قِران دو سوره بعد از حمد در آن جایز نیست، ولی در نافله قِران دو سوره و نیز خواندن بیش از دو سوره بعد از حمد جایز است؛ و همانگونه که قِران دو سوره در نماز واجب جایز نیست، در نماز طواف واجب نیز صحیح نیست، ولی در نماز طواف مستحب صحیح است، و نیز در نماز طواف منذور که اتیانش بما لها مِن الأحکام واجب است احکام نماز مستحب در آن جاری می شود.

و اینکه می فرماید: (جواز قراءة العزائم فیها)، در مقابل نماز واجب است که خواندن سوره هائی که سجده واجبه دارد در آن واجب نیست.

در آیاتی که سجده آن واجب است، بعد از تلاوت آن باید فوراً سجده کرد، حال آنکه دلیل روایت دارد که (فی المکتوبة) یعنی در نمازهای واجب، جایز نیست سوره های عزائم را بخواند، زیرا وقتی به آیه سجده رسید باید سجده کند و زیادی این سجود در نماز واجب جایز نیست؛ ولی در نمازهای مستحب قرائت سُوَر عزائم جایز است، پس وقتی که به آیات سجده رسید همان وقت به سجده رفته و سپس می ایستد و سوره را تکمیل می کند، و زیادی این سجود در نمازهای مستحبی جایز است.

همچنین در نماز طواف منذوره یا نافله منذوره که هر دو بالأصالة واجب نبودند و بالعَرَض به جهت نذر اتیان آنها واجب شده، جایز است سُوَر عزائم را بخواند.

و اینکه فرموده: (جواز العدول فیها من سورة إلی أُخری مطلقاً)، شامل سوره توحید و جَحد (= کافرون) نیز می شود.

و اینکه فرموده: (عدم بطلانها بزیادة الرکن سهواً)، در مقابل نماز واجب است، زیرا در واجب اگر حتّی یک رکن سهواً زیاد شود نماز باطل است و نمازش را باید ها کرد، همانگونه که در حدیث (لا تعاد) آمده است: «لا تعاد الصلاة إلا من خمسة: الطهور والوقت والقبلة والرکوع والسجود؛ نماز مگر به جهت [اِخلال به] پنج چیز: طهور، وقت، قبله، رکوع و سجود اعاده نمی شود »، ولی در نماز مستحب اِخلال سهوی به ارکان نماز را باطل نمی کند؛ مثلاً اگر در نماز مستحّب بعد از آنکه رکوع کرد به خاطرش آمد که قبلاً رکوع کرده است، نماز را ادامه می دهد و باطل نمی شود، همچنین در نافله منذوره، اگر سهواً رکنی اضافه کرد نمازش باطل نمی شود و نمازش را ادامه می دهد.

و اینکه فرموده: (عدم بطلانها بالشکّ بین الرکعات، بل یتخیّر بین البناء علی الأقلّ أو علی الأکثر)، در مقابل نماز واجب، که مثلاً اگر در نماز طواف واجب بین یک و دو شک کند، نمازش باطل است، ولی در نماز طواف مستحب ـ حتّی اگر منذوره باشد ـ اگر بین یک و دو شک کند با آنکه نمازش منذوره است حکم نماز واجب را ندارد و با شک بین یک و دو باطل نمی شود، بلکه مخیّر است میان اینکه بنا را بر یک بگذارد یا بنا را بر دو بگذارد، مثلاً اگر در نماز شب یا نافله صبح شک کرد که رکعت اوّل است یا رکعت دوّم، نمازش باطل نیست، و می تواند بنا را بگذارد بر اینکه یک رکعت خوانده و یا بنا را بر اینکه دو رکعت خوانده بگذارد، و نماز را تمام کند.

بنابر آنچه که بیانش گذشت: اگر نذر کرد نافله صبح بخواند، و در هنگام ادای نذر، میان یک و دو شک کرد، هیچ فقیهی ملتزم نمی شود که این نافله منذوره به جهت شک در رکعات باطل است، بلکه همان احکام نماز مستحبّ را در آن جاری می کنند، و در شکّ بین یک و دو نمازش را صحیح دانسته و او را مخیّر می دانند میان اینکه بنا را بر یک بگذارد یا بر دو بگذارد.

و اینکه فرموده: (أنّه لا یجب لها سجود السهو ولا قضاء السجدة والتشهّد المنسیّین ولا صلاة الاحتیاط)، در نتیجه: حتّی اگر نافله صبح را نذر کرد، و در وقت ادای آن سهو کرد، سجده سهو لازم نیست؛ و یا مثلاً اگر در نماز اعرابی منذور ـ که در روز جمعه مستحبّ است، و دو چهار رکعتی و یک دو رکعتی است که جمعاً ده رکعت می شود ـ بین سه و چهار شکّ کرد، مخیّر است بنا را بر سه بگذارد یا بنا را بر چهار بگذارد، و در نماز احتیاط هم بر او واجب نیست.

و شبهه اینکه به نافله منذوره به جهت نذر احکام نماز واجب را دارد، در مطالب گذشته پاسخ داده شد.

و اینکه فرموده: (أنّه لا یشرع فیها الجماعة إلّا فی صلاة الاستسقاء وعلی قول فی صلاة الغدیر)، بیانگر عدم مشروعیّت جماعت در نماز مستحبّ است.

همانگونه که در جلسات گذشته بیان شد: نماز طواف واجب را می توان به جماعت خواند زیرا تمام احکام نماز واجب در آن جاری است، و هر نماز واجبی را می توان به جماعت خواند، بر خلاف نماز طواف مستحبّی که به جهت نذر اتیانش واجب شده، که این نماز طواف، نماز طواف واجب نیست تا آنکه احکام نماز واجب در آن جاری شود، بلکه همان نماز مستحبّ است که فقط اتیان آن واجب شده است. پس جماعت در نماز طواف مستحبّ منذوره مشروع نیست.

و اینکه فرموده: (جواز قطعها اختیاراً)، اصل و قاعده در نوافل جواز قطع آنها در حالت اختیار است، و اینکه صاحب عروه در نافله منذوره قطع کردن آن را جایز نمی داند ـ در یک مورد قطعاً و در یک مورد بنابر احتیاط واجب ـ دلیلی بر آن نیست.

اگر همچون صاحب عروه گفته شود: نافله منذوره اگر مطلق و غیر مخصوصه بود را بنابر احتیاط واجب نمی تواند قطع کرد، و نافله مخصوصه منذوره را قطعاً قطع کردنش جایز نیست؛ پس باید در تمام این موارد احکام نماز واجب را در نافله منذوره جاری کرد، حال آنکه حتّی یک فقیه هم این تعمیم حکم را ملتزم نمی شود، بلکه احکام مستحب را در آن جاری می دانند.

خلاصه بحث

خلاصه بحث فوق این است که: تمام احکام نافله ـ را که صاحب عروه و دیگران ذکر کرده اند ـ در نماز طواف منذور نیز می آید.

و نکته قابل توجّه این است که: عمل مستحبّ ـ همچون: روزه، نماز، اعتکاف و دیگر مستحبّات ـ با نذر کردن احکام واجب را پیدا نمی کند، و بعد از نذر کردن احکام واجب در آن جاری نمی شود.

معرّفی رساله ای در فروق میان نافله و فریضه

همانگونه که در بالا ذکر شد، صاحب عروه در اینجا سیزده فرق میان نافله و فریضه ذکر می کند، با آنکه فروق میان نافله و فریضه بیش از این موارد مذکوره است.

در جلسات شب های ماه مبارک رمضان سال های گذشته بیان شد که: یکی از علمای اصفهان رساله خوبی در فرق های میان نافله و فریضه به نام (رسالة فی الفرق بین النافلة والفریضة‌) نگاشته که خاصّ به نماز نافله و فریضه نیست، و دویست و چهل و هفت (247) فرق میان نافله و فریضه بیان می کند که به چاپ رسیده است.

اشکال در عدم جواز قطع نافله منذوره و پاسخ از آن

اگر گفته شود: هنگامی که شروع در نافله منذوره کرد قطعش جایز نیست.

پاسخ گفته می شود: همانگونه که بیانش گذشت: با نذر کردن نافله، نافله واجب نمی شود، بلکه فقط اتیانش واجب می شود، البتّه اگر قطع کردن نافله منذوره منتهی به حِنث نذر شود مثل اینکه وقت ادای نذر ضیق باشد و اگر نافله منذوره را رها کند فرصتی برای دوباره خواندن آن در وقت نذر ندارد، از باب حِنث نذر جایز نیست، ولی اگر بعد از قطع کردن آن دوباره آن را به جا می آورد بر خلاف نماز واجب که ـ در حالت اختیار ـ رها کردنش جایز نیست، قطع کردن آن جایز نیست.

به همین جهت در حواشی عدّه ای از اعاظم فقهاء همچون مرحوم شیخ عبد الکریم حائری و امثال ایشان کلمه (حِنث) استفاده شده بود، که اگر منتهی به حِنث نذر شود جایز نیست، زیرا وفا کردن به نذر واجب است؛ خدای متعال می فرماید: ﴿یُوفُونَ بِالنَّذْرِ؛ [همانان که] همواره نذرشان را وفا می‌کنند ﴾.

اشکال در عدم وجود روایت در مسئله و پاسخ از آن

اگر گفته شود: به جهت آنکه روایتی در مسئله یافت نمی شود باید احتیاط کرد.

پاسخ گفته می شود: در تمام موارد به روایت خاصّه نیاز نیست، بلکه کبرای کلّی کفایت می کند، که در اینجا کبرای کلّی این است که: نوافل چه قبل از نذر و چه بعد از نذر کردن احکام مستحبّ دارند و احکامشان ثابت است، و بعد از نذر کردن احکام واجب در آنها جاری نیست فقط اتیان آن واجب می شود، و نباید منتهی به حِنث نذر شود، زیرا حِنث نذر جایز نیست، پس اگر نافله منذوره را رها می کند و دوباره شروع می کند از آنجا که حِنث نذر نکرده جایز است.

سیّاله بودن این مسئله

این مسئله، مسئله ای سیّاله است و در تمام مستحبّات می آید، مثلاً در حج: در طواف، رمی، احرام بلکه تمام جزئیات مستحبّ حج می آید، به این بیان که: هر عملی که حکم مستحبّ و واجب آن فرق می کند با نذر کردن آن، حکم واجب در آن جاری نمی شود، بلکه فقط اتیان آن واجب شده و حِنث حرام است.

اشکال بر نسبت غیر صحیح به صاحب عروه و پاسخ از آن

اگر گفته شود: صاحب عروه تصریح نفرموده به اینکه نافله بعد از نذر واجب شده و احکام واجب را پیدا می کند، بلکه فقط قطع کردن نافله مخصوصه منذورا را جایز ندانست؛ پس این نسبت به ایشان صحیح نیست.

پاسخ گفته می شود: همانگونه که ذکر شد: صاحب عروه در مورد قطع کردن نماز فریضه می فرماید: (لا یجوز قطع صلاة الفریضة اختیاراً)، و نیز با آنکه قطع کردن نافله را جایز می داند، ولی در نافله مخصوصه منذوره می فرماید: (إذا نذر نافلة مخصوصة، فلا یجوز قطعها قطعاً)، در نتیجه: نزد ایشان نافله منذوره، حکم نماز فریضه را دارد، که این فرمایش ایشان دلیلی ندارد.

به بیان دیگر: نافله مخصوصه و غیر مخصوصه را ـ در حالت اختیار ـ قطعاً می تواند قطع کرد، و دلیلی بر عدم جواز قطع کردن نافله مخصوصه منذوره نیز نداریم، البتّه اگر منجرّ به حِنث نذر شود رها کردن آن جایز نیست.

 

وصلی الله علی محمد وآله الطاهرین