چهاردهمین نشست علمی مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله در شب های ماه مبارک رمضان ۱۴۴۵ با حضور جمعی از شخصیت های علمی، نمایندگان مراجع عظام تقلید، فعالان دینی و فرهنگی و طلاب علوم دینی، در شامگاه روز دوشنبه چهاردهم رمضان العظیم ۱۴۴۵ در بیت مرجعیت شهر مقدس قم برگزار شد.

مشروح مباحث مطرح شده در این نشست به شرح زیر است:

بسم الله الرحمن الرحیم

1ـ تکلیف شخصی که بیماری دارد و با درمان می تواند روزه بگیرد چیست؟

ج: در صورتی که درمان مختصر باشد، و حرجی نباشد، همچنین هزینۀ آن به مقدار متعارف باشد، نه به نحوی که بعد از مدّتی به زحمت بیافتد بعید نیست که این مقدار تحصیل مقدّمات وجود لازم باشد، مانند تهیۀ بلیط و ثبت نام در کاروان برای حجة الإسلام که چون مقدّمۀ وجود است واجب عقلی است که در سلسلۀ علل است، و الا همانطور که همه جا اصل عدم است، در اینجا نیز اصل عدم وجوب است.

همچون سحری خوردن برای شخصی که اگر سحری نخورد نمی تواند روزه بگیرد، به قدری که ضرری و حرجی برای او نیست تهیّۀ سحری و تناول آن بر او لازم است.

2ـ حکم قرض گرفتن برای حجة الإسلام چیست؟

ج: تسالم فقهاست که با قرض گرفتن، شخص مستطیع حجّة الإسلام نمی شود، زیرا متبادر از استطاعت، غیر صورت قرض گرفتن است.

البتّه صاحب عروه در مورد قرض زمان داری که زمان پرداخت آن طولانی است می فرماید: «إذا كان عليه دين مؤجل بأجل طويل جدا كما بعد خمسين سنة فالظاهر عدم منعه عن الاستطاعة و كذا إذا كان الديان مسامحا في أصله» (العروة الوثقی مع التعلیقات ج3 ص320/ م20).

لازم به ذکر است که صاحب عروه فرموده: « إنما يعتبر الاستطاعة من مكانه لا من بلده فالعراقي إذا استطاع و هو في الشام وجب عليه و إن لم يكن عنده بقدر الاستطاعة من العراق بل لو مشى إلى ما قبل الميقات متسكعا أو لحاجة أخرى من تجارة أو غيرها و كان له هناك ما يمكن أن يحج به وجب عليه بل لو أحرم متسكعا فاستطاع و كان أمامه ميقات آخر أمكن أن يقال بالوجوب عليه و إن كان لا يخلو عن إشكال‏» (العروة الوثقى مع التعليقات ج3 ص311/ م6).

3ـ اگر شخصی همزمان با اذان صبح مرتکب یکی از مفطرات شد، تکلیف او چیست؟

ج: صاحب عروه فرموده: «يجوز له فعل المفطر و لو قبل الفحص ما لم يعلم طلوع الفجر و لم يشهد به البينة» (العروة الوثقی مع التعلیقات ج3 ص53/ م2).

ولی به نظر می رسد فتوای ایشان خلاف احتیاط لزومی است.

البتّه اگر با اذان مؤذّن علم به طلوع فجر پیدا نکند، استصحاب ادامۀ شب می شود، مگر آنکه صدای اذان شرعا اماره باشد، همچون اذان شهرهای مقدّس همچون قم مقدّس، کربلای معلّا، مشهد مقدّس و نجف اشرف که متدیّنین در این شهرها بسیار هستند و عالمان دین در این شهرها وجود دارند، و اگر اذان وقت آن صحیح نبود ایراد می گرفتند.

ولی اگر شخصی شکّ در طلوع فجر داشت، صاحب عروه می فرماید: «إذا أكل أو شرب مثلا مع الشك في طلوع الفجر و لم يتبين أحد الأمرين لم يكن عليه شي‏ء نعم لو شهد عدلان بالطلوع و مع ذلك تناول المفطر وجب عليه القضاء بل الكفارة أيضا و إن لم يتبين له ذلك بعد ذلك و لو شهد عدل واحد بذلك فكذلك على الأحوط» (العروة الوثقی والتعلیقات علیها ج10 ص221/ م1).

اینکه ایشان فرموده: «و لو شهد عدل واحد»، به نظر می رسد علی الأظهر یک ثقه نیز کافی است.

4ـ اخذ اجرت برای انجام واجبات عبادی چه حکمی دارد؟

ج: این مسئله را صاحب عروه در تغسیل میّت بیان نموده، و چند صورت برای آن فرض نموده؛ به نظر می رسد، به نحو داعی بر داعی هیچ ایرادی ندارد، هم عمل صحیح است و هم اجرت آن ایرادی ندارد (العروة الوثقى مع التعليقات ج1 ص369/ فصل في شرائط الغسل، م6).

البته در واجبات عینی اصلی مثل نمازهای یومیّه گرفتن اجرت جایز نیست، اگرچه با اخذ اجرت در صورتی که قصد قربت و خلوص باشد، نماز صحیح است.

مرحوم شیخ انصاری نیز فرموده: « أنّ الواجب إذا كان عينياً تعيّنياً لم يجز أخذ الأُجرة عليه» (کتاب المکاسب ج2 ص141).

و امّا نسبت به واجب کفائی فرموده: «وإن كان كفائياً جاز الاستئجار عليه ، فيسقط الواجب بفعل المستأجر عليه ، عنه وعن غيره» (کتاب المکاسب ج2 ص142).

وهمچنین نسبت به حرفه ها و صنعت ها که از باب اقامۀ نظام اجتماعی واجب کفائی هستند می فرماید: «له أن يتبرّع به ، وله أن يطلب الأُجرة» (کتاب المکاسب ج2 ص140).

5ـ برخی از اعمال یا ادعیه همچون دعای مجیر در ایام البیض سفارش شده انجام شوند، مراد چه وقتی است؟

ج: ایام البیض: سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه است، وقتی گفته می شود عملی در ایام البیض انجام شود همچون خواندن دعای مجیر متبادر از آن روز است نه شب، ولی همانطور که مکررا بیان کردم، به نظر می رسد: در مستحبات توسعه است، پس جلو انداختن و عقب انداختن اتیان مستحبات از نظر وقتی که در آن وارد شده است، مخصوصًا خواندن دعاها، ایرادی ندارد.

6ـ شخصی اگر کار کند نمی تواند روزه بگیرد، و اگر روزه بگیرد نمی تواند کار کند، وظیفۀ او چیست؟

ج: اگر برای گذران زندگی می تواند قرض بگیرد به نحوی که حرج و ضرر برای او نباشد، قرض گرفته و روزه اش را می گیرد؛ در غیر این صورت، تزاحم است باید ملاحظه کند کدامیک اهمّ است، اگر روزه اهم است، روزه می گیرد، و اگر کار اهمّ است برای آنکۀ نفقۀ خانواده اش را بپردازد، کار می کند و روزه نمی گیرد.

7ـ اگر شخصی به مقدار نفقۀ واجب خانواده اش ندارد آیا کار کردن یا قرض کردن واجب است؟

ج: اگر به مقدار متعارف نفقه را ندارد، و قدرت بر کار کردن دارد، و در حدّ شأن خانواده اش را در دست ندارد، مقدّمات وجود آن لازم است، پس با کار کردن یا قرض کردن مقدار نفقه را به دست بیاورد، تا از عهدۀ تکلیف آن خارج شود.

8ـ اجیر شدن در زمان اجیر دیگری بودن جایز است؟

ج: در همان زمانی که شخصی اجیر کسی است، نمی تواند اجیر دیگری شود، مانند اجیر شدن عبد بدون اذن مولایش که جایز نیست.

9ـ بطلان نماز به کلام آدمی دلیل قطعی دارد، چگونه با خبر مرسلی شهادت ثالثه در تشهّد را مستحب می دانید؟

ج: مرحوم صاحب جواهر در برخی فرمایشاتشان تصریح فرموده اند، که قوّت ادلّۀ تسامح در ادلّۀ سنن کفایت می کند در مستحبّات، پس در مقام عمل آن را به قوّت حدیث معتبر بالا می برد؛ مانند این سخن را جماعتی از فقها فرموده اند، مضافًا بر اینکه وجوه دیگری نیز برای استحباب شهادت ثالثه در تشهّد در مظانّ آن مطرح شده است.

و این البتّه در مستحبّاتی است که مشهور با آن مخالفت نکرده باشند، همچون نوافل که مشهور فقها در نوافل کمتر از دو رکعت را جز در نماز وتیره (العروة الوثقی مع التعلیقات ج2 ص10/ م1)، و بیش از دو رکعت را جز در نماز اعرابی نپذیرفته اند (العروة الوثقی مع التعلیقات ج2 ص415/ م6).

10ـ حکم نماز مستحبی خواندن در حال حرکت بدون هیچ عذری چیست؟

ج: در حال اختیار هیچ ایرادی ندارد که نماز مستحب را در حال حرکت، نشسته و سواره بخواند، البته در حال نشسته و ایستاده باید رو به قبله نماز را بخواند، ولی در حال حرکت و سوار بر مرکب قبله شرط نیست.

صاحب عروه می گوید: «جميع الصلوات المندوبة يجوز إتيانها جالسا اختيارا و كذا ماشيا و راكبا و في المحمل و السفينة لكن إتيانها قائما أفضل حتى الوتيرة و إن كان الأحوط الجلوس فيها و في جواز إتيانها نائما مستلقيا أو مضطجعا في حال الاختيار إشكال» العروة الوثقی مع التعلیقات ج2 ص414.

اینکه  صاحب عروه فرموده: «وفي جواز إتیانها نائما مستلقيا أو مضطجعا في حال الاختيار اشکال»، به نظر می رسد جواز بعید نباشد، اگرچه احتیاط استحبابی در اتیان آنها به نیست رجاء مطلوبیت است.

همچنین صاحب عروه فرموده: «يجوز في النوافل إتيان ركعة قائما و ركعة جالسا بل يجوز إتيان بعض الركعة جالسا و بعضها قائما» العروة الوثقی مع التعلیقات ج2 ص414/ م1.

11ـ آیا بدار برای ذوی الأعذار را صحیح و مجزی می دانید؟

ج: برخی از فقها همچون مرحوم اخوی (حضرت آیت الله العظمی سیّد محمّد حسینی شیرازی قدّس سرّه) قائل به بدار برای ذوي الأعذار بودند؛ به نظر می رسد این نظر تامّ باشد.

12ـ اگر شخصی قادر به انجام کفّارۀ روزه نبود، به همین جهت آن را به قدر طاقت انجام داد، سپس قادر به انجام آن به صورت کامل شد وظیفۀ او چیست؟

ج: این مسئله را صاحب عروه مطرح نموده، و فرموده: «من عجز عن الخصال الثلاث في كفّارة مثل شهر رمضان تخيّر بين أن يصوم ثمانية عشر يوماً أو يتصدّق بما يطيق و لو عجز أتى بالممكن منهما و إن لم يقدر على شي‏ء منهما استغفر اللَّه و لو مرَّة بدلًا عن الكفّارة و إن تمكّن بعد ذلك منها أتى بها» (العروة الوثقي مع التعليقات ج3 ص49/ م19. والعروة الوثقى والتعليقات عليها ج10 ص202/ م19).

و امّا اینکه صاحب عروه فرموده: «و إن تمكّن بعد ذلك منها أتى بها»، به نظر می رسد بنابر احتیاط اولوی باشد.

13ـ اعتکاف نزد اباعبد الله علیه السلام چه حکمی دارد؟

ج: در مسجدی که نزد ضریح مطهر ابا عبد الله الحسین علیه السلام در بالاسر حرم مطهّر است، بلکه در مساجد حرم های مطهّر اهل بیت علیهم السلام و امام زادگانی همچون حضرت فاطمۀ معصومه علیها السلام که صدق مسجد جامع بر آن می کند، اعتکاف صحیح است و هیچ مانعی ندارد.

امّا نسبت به اعتکاف در حرم مطهّر امام حسین علیه السلام که مرحوم اخوی (حضرت آیت الله العظمی سیّد محمّد حسینی شیرازی قدّس سرّه) در الدعاء والزیارة از مرحوم سید ابن طاوس روایت می کند: رَوَيْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَى أَبِي الْمُفَضَّلِ قَالَ أَخْبَرَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ الْقُمِّيُّ إِجَازَةً قَالَ حَدَّثَنِي يَحْيَى بْنُ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا عَلِيَّ بْنَ مُوسَى علیهما السلام يَقُولُ عُمْرَةٌ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ تَعْدِلُ حَجَّةً وَ اعْتِكَافُ لَيْلَةٍ فِي مَسْجِدِ الرَّسُولِ صلّی الله علیه وآله وَ عِنْدَ قَبْرِهِ يَعْدِلُ حَجَّةً وَ عُمْرَةً وَ مَنْ زَارَ الْحُسَيْنَ علیه السلام يَعْتَكِفُ عِنْدَ الْعَشْرِ الْغَوَابِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَكَأَنَّمَا اعْتَكَفَ عِنْدَ قَبْرِ النَّبِيِّ صلّی الله علیه وآله وَ مَنِ اعْتَكَفَ عِنْدَ قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلّی الله علیه وآله كَانَ ذَلِكَ أَفْضَلَ لَهُ مِنْ حَجَّةٍ وَ عُمْرَةٍ بَعْدَ حَجَّةِ الْإِسْلَامِ قَالَ الرِّضَا علیه السلام وَ لْيَحْرِصْ مَنْ زَارَ الْحُسَيْنَ علیه السلام فِي شَهْرِ رَمَضَانَ أَلَّا يَفُوتَهُ لَيْلَةُ الْجُهَنِيِّ عِنْدَهُ وَ هِيَ لَيْلَةُ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ فَإِنَّهَا اللَّيْلَةُ الْمَرْجُوَّةُ قَالَ وَ أَدْنَى الِاعْتِكَافِ سَاعَةٌ بَيْنَ الْعِشَاءَيْنِ فَمَنِ اعْتَكَفَهَا فَقَدْ أَدْرَكَ حَظَّهُ أَوْ قَالَ نَصِيبَهُ مِنْ لَيْلَةِ الْقَدْرِ (بحار الأنوار ج95 ص151).

سند آن معتبر نیست، و فارغ از بحث سندی، ظهور در ارادۀ اعتکاف شرعی ندارد، بلکه ظهور در اعتکاف لغوی که ماندن در مکان است دارد، و امّا بر فرض ظهور در اعتکاف شرعی، اگر ثابت شود که عدم تعرّض فقها به استحباب آن از باب اعراض ایشان از آن بوده نیز، نمی توان به قاعدۀ تسامح در ادلّۀ سنن در این مورد عمل کرد.