بسم الله الرحمن الرحیم

خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ * وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ؛[1] پس هرکس ذره ای کار خیر انجام دهد، [پاداش] آن را می بیند و هرکس ذره ای کار بد انجام دهد، [سزای] آن را خواهد دید».

دقت خداوند در حساب و کتاب مثال زدنی و بی مانند است. هیچ کار نیکی را فرو نمی گذارد و از عقوبت هیچ کار زشتی نمی گذرد، گرچه هم اندازه ذره ای کوچک باشد. لطیف از نام های خدای متعال است که یکی از معانی آن دقیق است.

یاد کردن از وزن ذره تا بدان زمان در میان ادبا بی سابقه بوده است. تا به آن هنگام کسی برای ذره ناچیز وزنی متصور نمی شده است. به کار بردن تعبیر وزن ذره شاید ابتکار قرآن کریم باشد. در روزگار نزول قرآن در میان عرب فصحای بسیاری بودند ولی چنین استعمالی در آن روزگار بدیع و نوپدید بود.

پرتو ذرّات

برای دست یافتن به تصوری بهتر از ذرات و وزن آن ها خوب است بدانید که می توان در میان ستون نوری که به درون اتاقی تاریک تابیده می شود آن ها را جست. در ستون نور ذرات شناور بسیاری دیده می شود که بی وزن و رها با حرکتی آهسته در جو هوا شناورند. میلیون ها و بلکه میلیاردها ذره در هوا معلق هستند. شاید بتوان به مدد این ستون روشن آن ها را دید. چون آن ها را می بینم تصور حجمی برای آن ها ولو ناچیز پذیرفتنی است. اما با حرکت آزادانه و رهای آن ها در جو تصور وزن و سنگینی برای آن ها دشوار است.

این ذرات که در شرایط عادی دیده نمی شوند و در تاریکی شب یا در روشنایی روز نمی توان آن ها را دید و تنها همان ستون نور به دیدن آن ها کمک می کند، خیلی کوچک تر از آن هستند که بتوان چیزی را هم وزن آن ها پنداشت. خدای متعال اعمال نیک و بد انسان در دنیا را هرچند وزنی هم اندازه ذرات ناپیدا داشته باشند بی پاسخ نخواهد گذاشت. این مثال حاکی دقت خداوند در محاسبه اعمال انسان است.

تنوین «ذَرَّةً» تنوین وحدت است، یعنی «ذَرَّةً واحدة» و «مثقال» مصدر میمی است، یعنی هم وزن؛ واژه ای است بیانگر سنگینی. همان گونه که اشاره شد خداوند در این آیه اندازه ای نامحسوس از اعمال را مثال می زند. مثال آوردن ذره و خُردی آن در ادبیات مسبوق به سابقه است. اما تا زمان نزول قرآن ـ و حتی پس از آن ـ مثال زدنِ سنگینی ذره بی سابقه بوده است. همچنانکه اشاره شد ذهن بشر توجهی به سنگینی ذره ای ناچیز نداشته است که البته امری طبیعی است. اما خدای بینای توانا چیزی از نظر و علم او پنهان نیست. خداوند برای نشان دادنِ دقت در حساب و کتاب روز قیامت سنگینی ذره را مثال می زند که تاکنون ذهن بشر متوجه آن نبوده است.

سعد بن معاذ، یار باوفای پیامبر صلی الله علیه وآله

سعد بن معاذ یکی از یاران باوفای رسول خدا صلی الله علیه وآله بود. اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله دو دسته بودند. عده ای یاران صدیق و باوفا که قرآن کریم و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بارها از آن ها به نیکی یاد کرده است. دوستی این ها با رسول الله صلی الله علیه وآله خالی از هرگونه دورویی و نفاق بود. دسته دوم منافقان بودند که در ظاهر جزو اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله به شمار می آمدند، در جنگ ها در رکاب آن حضرت می جنگیدند و در حضر ملازم و همراه ایشان بودند. اما آنچنان که قرآن کریم بارها آنان را مذمت کرده است کینه حضرت را به دل داشتند. اینان هیچ گاه به رسالت پیامبر صلی الله علیه وآله ایمان نیاوردند و تسلیم او نشدند و تنها تظاهر به اسلام می کردند. خداوند در ذم آن ها سوره ای به نام منافقون در قرآن نازل کرده است.

سعد بن معاذ جزو دسته اول از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله بود. منزلت سعد در نزد پیامبر صلی الله علیه وآله و میزان علاقه ایشان به او تا آن اندازه بود که هنگام وفات سعد رسول خدا صلی الله علیه وآله با وضعی آشفته بدون ردا و عبا به دنبال جنازه او راه افتادند. این رفتار رسول گرامی خدا صلی الله علیه وآله بی سابقه بود. حضرت در تشییع جنازه هیچ کدام از یارانش چنین رفتاری انجام نداد، اما درباره سعد به گونه ای رفتار نمود که شگفتی همه یارانش را برانگیخت.

حضور ملائک در تشییع جنازه سعد

حضرت گویی خود صاحب عزا بود. مستحب است که صاحب عزا در تشییع جنازه مرده اش عبا و ردا از تن برکند. افزون بر آن در هنگام تشییع برانگشتان پاهای خود قدم برمی داشت. این رفتار نیز دو چندان یاران آن حضرت را شگفت زده کرد. بعدها که دلیل این کار را از حضرت جویا شدند، حضرت به ایشان فرمود که ملائکه در تشییع جنازه سعد شرکت کردند. ازدحام ملائک چنان بود که به زحمت می شد جایی برای پا گذاشتن یافت.

حضور ملائکه در تشییع جنازه سعد دلیل آشکاری است بر اینکه سعد انسان خیلی خوبی بوده است. البته ملائکه جسم ندارند، لذا طول و عرض و عمق نیز ندارند اما حضور آن ها از دیدگان پیامبر صلی الله علیه وآله مخفی نیست. پیامبر خدا صلی الله علیه وآله با این رفتار علاوه بر آشکار ساختن حضور ملائک و ازدحام آن ها جایگاه و منزلت والای سعد را نشان داد.

رفتارهای شگفت انگیز پیامبر صلی الله علیه وآله در تدفین جنازه سعد

هنگام نماز بر جنازه سعد حضرت صلی الله علیه وآله خود بر او نماز خواندند. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله این گونه نبوده که بر همه یاران خود نماز بخوانند. بسیاری از یاران حضرت صلی الله علیه وآله که برخی از آن ها در عرصه های جنگ و زیر پرچم اسلام کشته شدند نیز از نماز رسول خدا صلی الله علیه وآله محروم بودند. آن حضرت بسیاری اوقات از یاران خود می خواستند که بر جنازه اصحابش نماز بخوانند. اما در مورد سعد چنین نبود و خود عهده دار خواندن نماز شد.

حضرت با یارانش بر جنازه سعد نماز خواندند. هنگام دفن جنازه فرا رسید. در این هنگام نیز حضرت برخوردی انجام دادند که در طول تاریخ ایشان بی سابقه بوده است و منحصر به سعد بوده است. حضرت صلی الله علیه وآله خود به درون قبر رفتند و جنازه سعد را گرفتند و با دستان مبارک خود کفن از چهره سعد برکشیدند و گونه اش را بر خاک نهادند.

پس از این مرحله نوبت به گذاشتن خشت های گلی است. معمولاً بر روی جنازه سقفی از خشت های گلی می چینند که آن ها را «لبن» که مفرد آن «لبنه» است می نامند.

حضرت با دستان خود دانه دانه خشت های خام را می گرفت و می چید و لای آن ها را با گل می گرفت. در روایات مربوطه مطالب بسیاری درباره سخنان و اذکار حضرت در قبر نقل شده است که از ذکر آن ها صرف نظر می کنیم.

ای سعد، بهشت گوارایت باد!

حضرت در پایان از قبر بیرون آمد. سپس درون قبر را با خاک انباشتند. مادر سعد که در گوشه ای نظاره گر رفتار پیامبر صلی الله علیه وآله بود، بر روی قبر ایستاد و گفت: «يا سعد هنيئاً لک الجنة؛ ای سعد، بهشت گوارایت باد!»

با آن همه عنایت و بذل توجه پیامبر صلی الله علیه وآله به سعد بن معاذ سخن مادرش چندان دور از واقعیت به نظر نمی رسید. این همه توجه پیامبر صلی الله علیه وآله یقیناً درباره کسی است که اهل بهشت است، اما پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به مادر سعد گفت: «يا أمّ سعد مَهْ، لا تجزمی علی ربک فإنّ سعداً قد أصابته ضمّة؛ ای مادر سعد، دست نگه دار. چنین در کار خداوند خود پیش داوری مکن. یقیناً سعد را اکنون زمین به سختی فشرد».

همگی از این سخن پیامبر صلی الله علیه وآله شگفت زده شدند. آن رفتار پراحترام که دال بر جایگاه و منزلت والای سعد است کجا و فشار قبر که از عذاب های برزخی است کجا. ذهن اصحاب در تناقضی پرشگفت درگیر بود، اما چهره پیامبر صلی الله علیه وآله چنان اندوهگین بود که کسی سؤال نپرسید.

فشار قبر، جزای بداخلاقی

یاران از تشییع جنازه سعد برگشتند. چند وقتی گذشت تا فرصتی پیش آمد و شگفتی خود را از سخن پیامبر صلی الله علیه وآله درباره سعد ابراز کردند. چگونه ممکن است کسی که درخور این همه اعزاز و کرامت از جانب رسول خدا صلی الله علیه وآله باشد زمین او را فشار دهد. سعد چه مشکلی داشته است که دچار این عذاب شده است؟ حضرت فرمودند: «نعم، إنّه کان في خلقه مع أهله سوءاً؛[2] آری، قطعاً در رفتار او با خانواده اش کج خلقی بوده است».

حضرت دلیل فشار قبر را بر سعد بداخلاقی او دانسته است، البته نفرمود که سعد در خانه با خانواده اش بداخلاق بود، بلکه فرمود بداخلاقی در رفتار او با خانواده اش به چشم می خورد. یعنی گاهی بداخلاق بود و نه همیشه. مثل گیر دادن به برخی امور جزئی زندگی و گاهی از کوره در رفتن ها و خرده گرفتن های موردی.

تعبیر حضرت از «سوء» در اخلاق سعد اصطلاحاً از باب نکره در سیاق اثبات است که بر کم بودن و نادر بودن بدرفتاری سعد دلالت می کند. سعد گاهی با خانواده اش بدرفتاری می کرد و چنین زمین او را درهم می فشرد چه رسد به کسانی که با خانواده خود بداخلاق اند و تعبیر بداخلاق درباره آنان صادق است.

سعد با تمام سابقه درخشان خود در دستگاه قضای الهی گرفتار اندک رفتار نامناسب خود شد. خداوند عادل است و حامی مظلومان. ظلم هرچند اندک و ناچیز باشد و هم وزن ذره ای خرد در نزد او حساب خواهد شد و ظالم باید تقاص ظلم خود را پس بدهد.

تفاوت گناه با ظلم

رفتارهای ناشایست انسان در یک نگاه به دو مجموعه محرمات غیرحقوقی و مظالم تقسیم می شود. ارتکاب فعل حرام، کوتاهی در انجام عبادات و طاعات، مثل: نماز نخواندن و روزه نگرفتن حسابی جدا و متفاوت از ظلم کردن به دیگران دارد. خداوند از سر دسته نخست، یعنی گناهان و ترک واجبات ممکن است بگذرد، زیرا کرم او مقتضی گذشت و مغفرت است، اما گذشت از حقوق دیگران، ولو اندک باشد منافی عدالت اوست. خدای متعال از حقوق خود ممکن است صرف نظر کند، اما هیچ گاه حقوق دیگران را نادیده نخواهد گرفت، هرچند بارها تهدید و انذار کرده است که ابتلا به گناهان و ترک واجبات عقوبت و عذاب او را در پی دارد، اما گاهی کرم گسترده او ایجاب می کند که به تهدید خود عمل نکند.

وعده خدا به مظلومان

باز پس گرفتن حق مظلوم از ظالم وعده ای است که خداوند به مظلوم داده است و خلف وعده ناشایست است و هرگز از خداوند چنین کاری سر نمی زند. از این روست که ظلم و تعدی در دستگاه عدالت خداوند نابخشودنی است. خدای متعال در قرآن کریم فرموده است: «إِنَّ اللّهَ لاَ يُخْلِفُ الْمِيعَادَ؛[3] قطعاً خداوند در وعده [خود] خلاف نمی کند».

با این توصیف سعد حق آن را نداشته است که ذره ای با خانواده اش بداخلاقی کند. بداخلاقی نوعی تعدی و ظلم به شمار می آید و در نزد خداوند بی پاسخ نخواهد بود. از این روست که زمین جنازه سعد را فشار داد، البته فشار قبر به سادگی چیزی نیست که بیان می شود و تصور آن خارج از توان بشر است.

آمادگی برای حساب و کتاب روز جزا

به این ترتیب خدای متعال در حساب و کتاب اعمال انسان ها دقیق است و کوچک و بزرگ اعمال انسان از نظرش دور نمی ماند، مثلاً سلام کردن کاری شایسته و مستحق ثواب است اما گاهی سلام ها یکسان نیست، سلامی که با تبسم همراه باشد یا حالت چهره و نگاه آدم در آن متفاوت باشد دارای بار مثبتی است که سلام های ساده و معمولی فاقد آن است.

همین بار مثبت در نزد خدای متعال ـ بنا به آیه مذکور ـ بی اجر و ثواب رها نخواهد شد.

هر کاری هرچند اندک و هم وزن ذره ای خرد و ناچیز باشد، چه خوب و چه بد در دستگاه عدالت خداوند محسوب خواهد شد. پس به گونه ای رفتار نکنیم که در جهان قیامت با جریان مفصل و عظیم و مخوفی از حساب و کتاب خداوند رو به رو شویم. قرآن کریم در آیه مورد بحث ما را متوجه اعمال ناچیزمان کرده است و هشدار داده که از کم ترین عمل در روز قیامت غفلت نخواهد شد. به امید آنکه خداوند ما را از غفلت رهایی بخشد.

وصلی الله علی سیدنا ونبینا محمد وآله الطاهرین

[1]. سوره زلزله، آیه های 7 و 8.

[2]. أمالی شیخ صدوق، ص 385.

[3]. سوره آل عمران، آیه 9.