بسم الله الرحمن الرحیم

صبر، دستیار انسان

حضرت صدیقه کبری، فاطمه زهرا سلام الله علیها در خطبه مشهور خود به نام «فدکيه» چکیده ای از مسائل دینی و اهمّ آن ها را بیان می فرماید. یکی از جملات بلیغ آن حضرت چنین است: «وَالصَّبْرَ مَعُونَةً عَلَى اسْتِیجابِ الْأَجْرِ؛[1] و شکیبایی یاور [انسان] در جلب پاداش است».

آن حضرت سلام الله علیها در این فرمایش ژرف خود صبر را دستیار و کمک کار انسان در طی کردن مدارج رشد و ترقی می داند. هرچیزی که درخور اجر است مستلزم صبر است. معنای اجر اعم از اجر دنیوی و اخروی است. اجر دنیایی نتیجه و دست مایه دنیاست که طبعاً فصل برداشت آن در آخرت است، البته بسیاری از دستاوردهای مادی زندگی که اثر و فایده آن ها محدود به همین جهان است نیز بدون صبر و شکیبایی نیز دست نیافتنی است.

به هر حال اجر را می توان توسعه یافته همان مزد دنیایی در نظر گرفت. انسان در قبال فعالیت های اقتصادی خود مثل کاسبی و کارگری و کارمندی مزدی از صاحب کار خود دریافت می کند. این اجر دنیایی اوست. مجموعه کارهایی که با قصد قربت به خدای متعال انجام می دهد، از عبادات و طاعات، البته با شرط قربت در نزد خدای متعال دارای اجر است.

استیجاب به معنی استجلاب از ریشه جلب، به معنی برگرفتن و به دست آوردن است، با این تفاوت که از حیث بلاغت فصیح تر از آن است، زیرا این معنی را با کنایه و غیرصریح می رساند و «الکناية أبلغ من التصريح؛ کنایه از تصریح رساتر است».

استیجاب از ماده «جوب» و هم ریشه با جواب است و دارای معنایی قریب به آن. معونت نیز معنی یاری کردن و کمک یار را می دهد. با این توضیح صبر جواب اجر است. جواب نیز لازمه جلب است، یعنی صبر مایه جلب خیر برای انسان است. به هر حال استیجاب کنایه است و از حیث بلاغت زیباتر و رساتر از استجلاب. و همچنین کلمه «معونة» دارای نکات بلاغی مهمی است.

صبر پیش نیاز هر دستاورد زندگی است. بدون شکیبایی انسان به مطلوب خود نمی رسد. آخرت و سعادت اخروی نیز مرهون صبر است. کشاورز اگر صبور نباشد، نمی تواند از کشت خود بهره برگیرد.

از زمان کشت محصول تا بار آمدن آن، مدت زمانی صرف خواهد شد. کشاورز باید با حوصله و شکیبایی این مدت را سپری کند و در آبیاری و عنایت به کشته خود اهمال نکند و چه بسا شب های زیادی را صرف آبیاری مزرعه خود نماید.

گذشته از این مدت زمان باردهی مزرعه نیز از محصولی تا محصول دیگر یکسان نیست. برخی زراعت ها یک هفتگی ثمر می دهند و برخی یک ماهه و برخی با گذر یکی دو فصل از سال یا همه آن. بعضی درختان نیز شاید ده ها سال طول بکشد تا بتوانند به اندازه کافی رشد کنند و ثمره بدهند. مسلماً گذر این مدت زمان و مراقبت از باغ یا مزرعه و رسیدگی به آن جز با شکیبایی میسر نخواهد شد.

جایگاه صبر در هدایت مردم

امور تکوینی برای اینکه نتیجه دهد نیازمند صبر است و امور آخرتی نیز وضع مشابهی دارد. اما در این میان آنچه صبر در آن با اهمیت تر به نظر می آید هدایت مردم است. ارشاد و راهنمایی و نصیحت دیگران شتابزده و عجولانه چندان ثمربخش نیست. امر به معروف و نهی از منکر با صرف یک بار گفتن همیشه مفید واقع نخواهد بود. گاهی لازم است چندین بار نصیحت را تکرار کرد یا کیفیت و نحوه بیان را عوض نمود. لازمه همه اینها صبر و حوصله است. بداخلاقی و رفتارهای معمولاً انفعالی نه اینکه مؤثر نیستند، بلکه اکثراً نتیجه عکس به دنبال دارد و عناد طرف را بر می انگیزد و باعث می شود در مقابل پذیرش نصیحت جبهه بگیرد.

بدین سبب حضرت صدیقه سلام الله علیها صبر را کمک و معونت معرفی کرده است. البته همه چیز در صبر خلاصه نمی شود و تنها عامل کسب موفقیت شکیبایی و تحمل سختی ها نیست اما تأثیر و اهمیت آن بسیار است. انسان به هر کاری دست بزند مدتی را باید صبر کند تا آن کار به نتیجه برسد. ناصح برای اینکه نصیحتش مؤثر واقع شود باید صبور باشد. بسیار پیش می آید که با یک بار و دو بار گفتن نتیجه محقق نخواهد شد.

گاهی باید زمانی بگذرد تا در طی این زمان تغییراتی در اشخاص پدید آید که آن ها را برای پذیرش حقیقت آماده سازد، وگرنه با عجله ممکن است کار خراب گردد و نتیجه مطلوب حاصل نشود.

عملکرد پیامبر صلی الله علیه وآله نمونه خیلی خوبی از شکیبایی در هدایت مردم است. حضرت در آغاز بعثت خود فریاد برکشید که ای مردم «قولوا لا إله إلّا الله تفلحوا؛[2] بگویید خدایی جز خدای یگانه نیست تا رستگار شوید». کسانی با شنیدن بانگ توحید همان دم شیفته اسلام شدند و برخی مدتی بعد. حضرت دست از تبلیغ نکشید و همواره بر خیل مسلمانان افزوده شد.

برخی پس از یک سال و برخی بیشتر و حتی بعضی پس از فتح مکه، پس از بیست و اندی سال از آغاز بعثت پیامبر صلی الله علیه وآله به اسلام گرویدند. بی گمان اگر شکیبایی پیامبر صلی الله علیه وآله نمی بود و ایشان در برابر مشکلات پا پس می کشید، از گسترش اسلام و خیل عظیم مسلمانان خبری نبود.

پاداش بی اندازه صبر

یکی از جنبه های درخور بررسی در موضوع صبر مدت زمانِ آن است. چه اندازه باید صبر پیشه کرد! این سؤال در جاهای مختلف و زمینه های متفاوت پاسخ های یکسانی ندارد. یک کشاورز می داند برای هر محصولی چه اندازه باید منتظر بماند تا ثمر دهد. این کار را بارها انجام داده است و می داند چقدر طول می کشد. همین صبر در فصل های مختلف سال یکسان نیست و کارها و خدمات کشاورزی در تابستان و زمستان متفاوت است. به هر حال بسته به هر کاری نوعی صبر کردن لازم است و نیز مدتی نوع مشکلات و کارهایی که باید بر آن ها صبر پیشه کرد و نیز مدت زمان آن از کاری تا کار دیگر و از مقوله ای تا موضوعی دیگر فرق می کند. از طرفی در برخی کارها، مثل کشاورزی مدت زمان صبر و آنچه باید برای آن صبر کرد برای کشاورز مشخص است، زیرا بارها این کار را انجام داده است، اما در برخی امور مدت صبر و نوع آن نامعلوم است. پس طبیعی است که صبر کردن کار آسانی نیست. به همین دلیل است که خدای متعال در قرآن کریم اجر صابران را معلوم نکرده است، در حالی که ثواب بسیاری امور دیگر را مشخص می کند. خدا در قرآن می فرماید: «إِنَّمَا يُوَفَّي الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَيْرِ حِسَابٍ؛[3] بی تردید، شکیبایان پاداش خود را بی حساب دریافت می دارند».

در تفسیر این آیه دلیل این موضوع نامعلوم بودن مدت زمان صبر کردن دانسته شده است. صبر هر دو آدم با یکدیگر یکسان نیست و صبر در موضوعی با موضوع دیگر فرق می کند. میزان شکیبایی انسان در دو موضوع مختلف نیز متفاوت است. طبیعی است با دامنه گسترده صبر و نامعلوم بودن حدود آن خداوند اجر ثابت و مشخصی برای آن در نظر نخواهد گرفت.

بیست سال طول کشید تا جواب سلامش را داد

در احوال یکی از عالمان نوشته اند که بر سر موضوعی با کسی اختلاف پیدا کرد. آن شخص رفتاری دور از منطق داشت. به هر حال از دست آن عالم دلخور شده بود. اما عالم هرگاه او را می دید به او سلام می کرد. هر روز و هر هفته و اگر در اماکنی به مناسبت هایی با هم حضور داشتند عالم ملتزم بود حتماً به او سلام کند اما آن شخص هیچ گاه جواب سلام او را نمی داد. عالم دست از کار خود برنداشت و با شکیبایی بسیار به سلام کردن به آن شخص ادامه داد، بی آنکه پاسخ سلام خود را دریافت کند. این قضیه سال ها به همین منوال طول کشید. پس از گذشت بیست سال عاقبت روزی جواب سلام عالم را داد.

شاید اگر کسی جای آن عالم بود از آنجایی که حق به جانبش است و رفتار آن شخص بدون منطق بوده زیر بار سلام کردن به او نمی رفت، اما عالم با همه اینها صبر کرد و در آخر هم به نتیجه دلخواه خود رسید.

او با این کار اسباب توبه و نجات آن شخص را فراهم کرد، جدای از ثواب عظیمی که عالم از این کار کسب کرده است.

دو مطلب مهم در صبر

در صبر دو موضوع خیلی دارای اهمیت است: یکی اینکه انسان برای صبر خود حد و اندازه ای نباید در نظر بگیرد، چراکه ممکن است زمان رسیدن به نتیجه طولانی شود و کاسه صبرش لبریز گردد. دیگر آنکه در مدت زمانی که منتظر حصول نتیجه است باید صبر کند و از عجله پرهیز نماید، زیرا در غیر این صورت اعصابش به هم می ریزد و از رسیدن به نتیجه باز می ماند.

اگر آن عالم در کار خود عجله می کرد، طبیعی بود که با چند بار سلام کردن و پاسخی نشنیدن از او، دیگر سلام نمی کرد. اما از آنجایی که بنا را بر صبر گذاشته بود و حدود صبر نیز نامعلوم است، همچنان به کار خود ادامه داد، زیرا می دانست که نتیجه رفتارش بسیار ارزشمند است و ثوابی که بابت صبر دریافت می دارد غیرقابل حساب. با این نگرش بدون آنکه اعصابش خرد شود به کار خود ادامه داد و سرانجام نیز نتیجه گرفت.

عرصه های صبر کردن

هرکس در هر ساحتی از زندگی باید صبور باشد، زن و شوهر در مسائل زناشویی خود باید صبورانه رفتار کنند، آشنایان و بستگان و همکاران و به طور کلّی همه انسان ها در همه امور نباید جانب صبر و تحمل را رها کنند.

صبر کردن علاوه بر اجر عظیمی که دارد، سلامتی روانی انسان را نیز تأمین می کند. صبر موجب می شود که انسان آستانه تحملش در برابر مشکلات بیشتر شود و سختی های زندگی او را در هم نشکند. پس می سزد که انسان در همه کارهای خود شکیبا باشد تا بتواند همواره موفق و کارآمد باشد.

ویژگی صبر درست نیز توجه نداشتن به مدت زمان آن است. همان طور که اشاره شد دلیل اجر بی حساب صبر مأجل نبودن آن است. پس نباید با گذشت یک سال و دو سال و حتی زمان هایی درازتر خسته شویم و دست از صبر کردن بکشیم. طبق فرمایش حضرت صدیقه سلام الله علیها که در آغاز بحث به آن اشاره شد صبر کمک دست انسان و فراهم آورنده اجر و پاداش برای اوست.

رفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و معصومان علیهم السلام مبتنی بر صبر بوده است. اگر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرضاً با گذشت ده سال خسته می شد و دست از رسالتش می کشید، امروزه خبری از اسلام نبود و سعادت بشر محقق نمی شد. ائمه علیهم السلام و اتقیای عالم همگی دنباله روان روش حضرت پیامبر صلی الله علیه وآله در صبر و شکیبایی بوده اند. این شیوه علاوه بر آنکه موجب سلامتی اعصاب می شود، عامل رسیدن به هدف است. به امید آنکه خداوند ما را در صبر و رعایت جوانب آن موفق بدارد.

وصلی الله علی سیدنا ونبینا محمد وآله الطاهرین

[1]. الإحتجاج، ج1، ص99.

[2]. بحارالأنوار، ج18، ص202.

[3]. سوره زمر، آیه 10.