وسوسه و أحکام آن

حضرت آیت الله العظمی شیرازی (دام ظله) در پی سؤالی در مورد وسوسه، فرمودند:

مرحوم صاحب جواهر چهار مورد را در وسوسه حرام دانسته اند:

1. وسوسه معلوم بالتفصیل.

2. وسوسه معلوم بالاجمال.

3. مقدمه ی وسوسه.

4. منشأ وسوسه.

صاحب جواهر در جلد 6 صفحه 171 در مورد احتیاط عند احتمال النجاسة مفصّل آن را بحث نموده، سپس می فرماید:

(نعم قد یکون ذلک) یعنی احتیاط در تطهیر (مرجوحاً بالنسبة إلی عدمه إذا احتمل ترتب الوسواس علیه، کما أنّه یحرم لو کان) أی: التطهیر (مقدمةً له) أی: الوسواس (أو هو) أی: الوسواس (منشأ له) أی: منشأ التطهیر.

و مرحوم صاحب عروه اضافه بر این چهار موردی که صاحب جواهر فرمودند، مورد پنجمی نیز بیان فرموده، ایشان در کتاب طهارت، فصل فی طریق ثبوت النجاسة، می فرماید: (فالدُهن واللبن والجبن المأخوذ من أهل البوادی محکوم بالطهارة وإن حصل الظن) أی: الظن الشخصی (بنجاستها، بل قد یقال: بعدم رجحان الاحتیاط بالاجتناب عنها، بل قد یکره أو یحرم إذا کان فی معرض حصول الوسواس).

شاهد این جاست که می فرماید: (بل قد یکره أو یحرم إذا کان فی معرض حصول الوسواس). یعنی: شخص، وسواسی نیست اما این احتیاط و اجتناب او را در معرض وسواسی شدن قرار می دهد. این غیر از مقدمه ی حصول وسواس یا منشأ بودن وسواس است که صاحب جواهر فرموده بود.

احتمال وسواسی شدن و در معرضیّت آن قرار گرفتن نیز ممکن است حرام باشد.

و از میان 41 حاشیه ی عروه که در اختیار دارم، فقط هشت نفر از آقایان حاشیه فرموده و فرمایش صاحب عروه را نپذیرفته اند، اما بقیه آن را قبول کرده اند، از جمله: مرحوم نائینی، مرحوم آقا ضیاء، مرحوم نوه ی صاحب جواهر، مرحوم کاشف الغطاء، مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی، مرحوم شیخ عبدالکریم حائری، مرحوم آل یاسین، مرحوم خوانساری، مرحوم صدر، مرحوم حاج آقا حسین قمی، مرحوم بروجردی، مرحوم والد و مرحوم اخوی (رحمهم الله جمیعاً).

دلیل حرمت عروض وسوسه

حال باید دید وجه فرمایش صاحب عروه و ده ها نفر از اعاظم که فرمایش ایشان را پذیرفتند چیست؟

آیا دلیل آن تشدیدی است که در روایات نسبت به وسواس شده است؟

مرحوم صاحب وسائل در مقدمة العبادات روایاتی در نهی از وسوسه بیان فرموده، از جمله این روایت صحیحه می باشد:

راوی به حضرت عرض می کند: فلان شخص که انسان عاقلی است مبتلا به تکرار وضو و اعاده ی صلاة است. حضرت فرمودند: أیُ عقلٍ له وهو یطیع الشیطان.

حضرت از وسوسه تعبیر به طاعت شیطان فرمودند اگرچه تمام معاصی طاعت شیطان است.

به هر حال باید دید خود این آقایان در موارد دیگر که قائل به حرمت در معرضیت قرار گرفتن یک حرام، یا حرمت مقدمه ی حرام نیستند، چرا در مورد وسوسه آن را قائل شده اند.

صاحب جواهر فرموده: مقدمه ی وسوسه حرام است با اینکه مبنای اصولی ایشان عدم حرمت شرعی مقدمه حرام بوده بلکه حرمت را عقلی می داند، کما هو المعروف بین المتأخرین أیضا، مگر در محرّمات غلیظه و عظیمه.

چرا ایشان در مورد وسوسه، فرموده: مقدمه ی آن نیز حرام است، مگر وسوسه چه خصوصیتی دارد؟ آیا از محرمات عظیمه است؟

و همچنین صاحب عروه که معرضیّت حصول وسواس را نیز حرام دانسته و اعاظمی نیز از ایشان پذیرفتند، سببش چیست؟

اهمیت محتمل

یکی از فضلای حاضر گفت: چه بسا اگر محتمل مهم باشد، در معرضیت آن حرام خواهد شد، مثلاً اگر شخصی احتمال بدهد در صورت ورود به مکانی، در معرض قتل قرار می گیرد، شاید ورود به آنجا نیز حرام باشد. وسوسه نیز به جهت حرمت عظیمی که دارد، در معرضیت حصول آن نیز حرام می باشد.

معظم له فرمودند: اگر شخصی خود را در معرض قتل قرار داد و قتل واقع نشد آیا حرام مرتکب شده؟ خیر. بلکه فقط تجرّی کرده است، و بنابر مشهور تجری حرمت عقلی دارد نه شرعی.

حال آیا وسوسه از قتل اشدّ است که گفته شود در معرضیّت حصول آن نیز حرام است با اینکه معلوم نیست این وسوسه حاصل شود؟

به هر حال این مسأله مهم و مورد ابتلاء است و خوب است آقایان آن را دنبال کنند.

بطلان عمل وسواسی

سؤال شد: آیا عمل وسواسی غیر از حرام بودنش، باطل نیز می باشد؟

معظم له فرمودند: بحث بطلان بحث دیگری است، که بعضی متعرّض آن شدند و فرمودند: عمل وسواسی باطل است زیرا با وجود نهی، دلالت بر مبغوضیت می کند و موجب فساد می شود. اما فعلاً در این مقام نیستیم. و بحث درباره ی اصل حرمت است یعنی در مورد حکم تکلیفی آن نه حکم وضعیش.

یکی از حضار جلسه سؤال کرد: وسوسه یک حالت نفسی در شخص است چگونه از حالت نفسی نهی می شود؟

معظم له فرمودند: مقصود آقایان از حرمت وسوسه، حالت نفسی آن نیست بلکه مقصود، عملی است که وسواس انجام می دهد. مانند وضو یا غسلی که اعاده می کند، و یا نمازی که تکرار می کند به جهت وسوسه. بنا بر این فرمایش آقایان، تعلق نهی به عمل است نه به حالت نفسی، به عبارت دیگر ترتیب اثر دادن به آن حالت نفسی است مثل حرمت حسد که به معنای حرمت ترتیب اثر دادن به آن است.

وصلی الله علی محمد وآله الطاهرین