1- وظیفه خطیر عالمان

از امام صادق علیه السلام نقل است كه فرمودند: «لأحملنّ ذنوب سفهائكم على علمائكم؛ قطعاً گناهان نادان های شما را برعهده آگاهان شما مى ‏دانم».

شاید به ذهن برسد كه امام صادق علیه السلام براى چه كسانى این مطلب را فرموده ‏اند كه با لام قسم سخن خود را آغاز كردند. بى‏ تردید حضرت براى یاران مخلص و معتقد به امامت ‏شان این مطلب را بیان نموده ‏اند كه در اخلاص ‏شان هیچ تردیدى نیست و از آن رو لام قسم در آغاز سخن آمده است تا اهمیت آن را براى همگان آشكار كنند.

طبق این فرمایش، عالمان و دانشمندان در مقابل شیعیانى كه نسبت به بسیارى از احكام خدا جاهل و نادانند، وظیفه ‏اى بس خطیر و سنگین برعهده دارند. البته این به آن معنا نیست كه نادان ها و جاهلان مسئولیتى نداشته، در این مورد از هر گناهى مبرا هستند. بى ‏تردید هر مسلمانى وظیفه دارد در پى فراگیرى احكام دین خود باشد. منتهى در این فرمایش امام، وظایف عالمان و دانشمندان به مراتب سنگین ‏تر است.

هركدام از ما به میزانى كه از واجبات و محرمات و مستحبات و مكروهات و مباحات و دیگر امور فقهى دین آگاهى داریم، عالم هستیم كه البته این نیز مراتبى دارد. از ده نفر عالم، مسلّم آن‏ كه دانستنى ‏هایش وسیع ‏تر است نسبت به دیگران عالم ‏تر است.

مخاطبان حضرت امام صادق علیه السلام در این فرمایش آنانى نیستند كه فقط تفسیر قرآن مى ‏دانند یا از واجبات و محرمات آگاهى دارند، بلكه مخاطبان اصلى همان عالمان هستند. هرچند در فرمایش امام از جمع مذكر استفاده شده، بانوان نیز مصداق این روایت هستند، چراكه جمع مذكر گاه بین بانوان و مردان وجه مشترك پیدا مى ‏كند. در قرآن كریم ده ‏ها بار به «یـا أَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ» بر مى‏ خوریم كه پر واضح است تنها به مردان اختصاص ندارد و كلمه «آمنوا» زنان را نیز شامل مى‏ شود.

به قول عالمان اصول، عالم مشتق است، یعنى كسى ‏كه علم دارد، زن باشد یا مرد، مصداق عالم است.

2- وظیفه بانوان در قبال جامعه

بانوان نیز در حد دانش خود در شمار عالمان هستند و لذا در قبال بانوان بى ‏اطلاع مسئول بوده و وظیفه دارند كسانى را كه نسبت به واجبات و محرمات دینى جاهل هستند، آگاه سازند.

خداى متعال مى ‏فرماید: «وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى؛ وهیچ باربردارى بار [گناه] دیگرى را بر نمى ‏دارد».

از این آیه چنین برداشت مى ‏شود كه اگر كسى بدون درك حرمت، دروغ بگوید، نماز نخواند، روزه نگیرد، و اگر كسى از اصول دین و واجبات و محرمات دین اطلاعى ندارد، دیگرى مقصر نیست و این امر از نگاه امام صادق علیه السلام پنهان نیست و آنچه حضرت بدان توجه دارد این است كه هیچ كس نباید در رساندن آن مقدار از احكام دین كه مى ‏داند به ناآگاهان كوتاهى كند.

در روایات آمده است: «ما أخذ الله على أهل الجهل أن یتعلّموا، حتّى أخذ على اهل العلم أن یعلّموا؛ پیش از آنكه خداى تعالى از نادانان بر یادگیرى احكام دین پیمان گیرد، از عالمان پیمان گرفته تا یاد دهند».

بانوان محترم براساس مسئولیتى كه دارند، به نسبت آنچه از احكام دینى فرا گرفته ‏اند، باید در راه آگاهى بخشى و راهنمایى و ارشاد دیگر بانوان اقدام نمایند و این از شروط عامه تكلیف است. بدیهى است اگر رهنمودهاى آنان مورد توجه قرار نگرفت، باكى نیست كه به تكلیف خود عمل نموده ‏اند و در درگاه الهى معذور خواهند بود. مسئولیت خانم‏ هایى كه سعى در فراگیرى احكام اسلامى دارند، نسبت به گذشته بیشتر شده است. برخى از معیارهاى جوامع امروزى نسبت به قبل دستخوش تغییراتى شده و این امر وظیفه و مسئولیت خانم‏ ها را سنگین ‏تر مى‏ كند. البته تعلیم دیدن و كسب آگاهى و انتقال دانستنى ‏ها به دیگر بانوان كارى چندان آسان نیست، اما نزد خدا محفوظ است، لذا نباید از دشوارى راه هراسى در دل راه داد و سرد شد.

بانوان عالِم اگر احساس كردند كه اثر امر به معروف و نهى از منكرشان كم رنگ است، آن قدر باید در تكرار این فریضه الهى كوشا باشند تا به نتیجه مطلوب برسند. فراموش نشود كه ما در درگاه الهى فقط جوابگوى پرونده خودمان نیستیم، بلكه نسبت به علمى كه داریم باید جوابگوى پرونده و لغزش ‏هاى دیگران نیز باشیم. بدیهى است نسبت به آن مقدار كه نمى ‏دانیم ـ البته از روى قصور، نه تقصیر، و یا آن مقدار كه از توان ما خارج است ـ مسئولیتى نداریم و نزد پروردگار معذوریم.

امیدوارم خانم‏ هایى كه با همت والا جهت فراگیرى احكام الهى، خود را در مسیر خیر و راه اهل بیت علیهم السلام و راه دین و بهشت قرار داده‏ اند و به تعلیم و تربیت مى ‏پردازند، در انتقال آموخته‏ هاى خود به دیگر بانوان موفق باشند. ان شاء الله.

3- برتری دانشمندان

دانش وسیله بازشناختن راه از بى ‏راهه و چراغ فراروى جویندگان راه مستقیم است و دانشمندان -با لحاظ داشتن مراتب علمى ‏شان- راهنمایان جامعه بشرى به مقصد اصلى، یعنى راه ‌یافتگى و كمال هستند. قرآن كریم در تبیین برترى مقام عالم بر غیرعالم مى ‏فرماید: «قُلْ هَلْ یسْتَوِى الَّذِینَ یعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَایعْلَمُونَ إِنَّمَا یتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَبِ؛ بگو: آیا كسانى ‏كه مى ‏دانند و كسانى كه نمى ‏دانند، یكسانند؟ تنها خردمندانند كه پند مى ‏پذیرند». پیامبر گرامى اسلام حضرت محمد بن عبدالله صلى الله علیه وآله در باره علم و جایگاه آن فرمود: «طلب العلم فریضة على كل مسلم ومسلمة؛ [در] طلب علم [بودن] بر هر مرد و زن مسلمان واجب است».

براساس این حدیث شریف و دیگر رهنمودهاى اسلام در مورد دانش و دانش ‏اندوزى، مسلمانان از صدر اسلام با تحمل سختى ‏هاى سفر و تنگناهاى معیشت، مشتاقانه در پى تحصیل دانش برآمدند. این اشتیاق زمینه نشر و تحصیل دانش را براى مرد و زن فراهم كرد و لذا در گذشته و در روزگار ما در كنار مردان عالم، بانوانى دانش اندوخته چهره نمودند و در عرصه‏ هاى مختلف دانش، به كمال رسیدند. از میان این بانوان عالم و موفق دوتن را نام برده، شرحى مختصر از زندگى‏ شان را باز مى ‏گویم.

دختر شهید اول‏

یكى از آنان دختر شهید اول بود. وى فاطمه و كنیه ‏اش ام ‏الحسن بود. فاطمه در تحصیل دانش سخت مى ‏كوشید و پس از تحمل زحمت ‏هاى فراوانى، عالمه و مجتهده شد.

ترجمه نویسانى كه شرح حال عالمان و فقیهان را نگاشته‏ اند، از پرداختن به شرح حال این بانوى ارجمند و عالم غفلت نورزیده، آورده ‏اند چون شهید اول چشم از جهان فروبست، وارثان او دو پسر و یك دختر به نام‏ هاى شیخ محمد و شیخ على و فاطمه بودند. آنان بر آن شدند تا میراث پدر را - كه شامل زمین، مزرعه، باغ و جز آن بود- تقسیم كنند. در میان ارث برجاى مانده از پدرشان چند كتاب وجود داشت. آن بانوى عالمه و دانش ‏دوست با دو برادر خود از در گفتگو درآمده، گفت: تمام سهم خود را از ارث پدر، در مقابل این كتاب ‏ها با شما مصالحه مى‏ كنم. برادرانش پیشنهاد او را پذیرفته و او سندى نوشت به این شرح: به نام خداى بخشایشگر مهربان. اما بعد، ام الحسن، فاطمه سهم  الارث خود را - كه در جزین و جز آن قرار داد - به برادرانش ابوطالب، محمد و ابوالقاسم، على، فرزندان فقیه اعظم، یگانه روزگار محمدبن احمدبن حامدبن مكى قدس سره بخشید و در قبال آن، كتاب‏ هاى: قرآن كریم، تهذیب و مصباح (شیخ طوسى) و ذكرى (شهید اول) [كه از ماترك  پدرشان است] برگرفت.

این بانوى بزرگوار مراتب علمى را یكى پس از دیگری طى كرد و به مرحله ‏اى رسید كه اساتید شهید اول در عرض او به دخترش نیز اجازه اجتهاد دادند.

زمانى كه این زن فقیه و دانشمند چشم از جهان فروبست به دلیل جایگاه والاى علمى ‏اش، هفتاد مجتهد شهر جزین، در تشییع پیكر او شركت كردند.

همسر شیخ بهائى‏

امر ازدواج و لوازم آن براى همگان روشن و بسیار طبیعى است. به عنوان مثال، هنگامى كه زن به خانه شوهر مى‏ رود، لوازم متعارف زندگى، مانند: فرش، لباس، یخچال و... با خود مى ‏برد، اما جهیزیه ‏اى كه همسر شیخ بهایى به خانه شوهر برد، همانندى نداشت و هیچ مورّخى مانند آن را نقل نكرده است. در جهیزیه آن بانوى گرانقدر مقدار قابل توجهى كتاب بود كه این خود نشان از دانش ‏دوستى و دانش ‏اندوزى او دارد.

4- ترویج علم و سیره اهل بیت علیهم السلام، وظیفه همگانی

در روایتى از امام صادق ‏علیه السلام نقل شده است كه به برخى از اصحاب ‏شان فرمودند: «لَأَحملنَّ ذنوب سفهائكم على علمائكم؛ گناه سفیهان [جامعه‏] شما را برعهده عالمان شما مى‏ گذارم».

بر این اساس، در قیامت از عالمان بازخواست خواهد شد كه چرا عده ‏اى در جهل باقى ماندند؟ و باید توجه داشت كه مقصود از عالمان، فقط مراجع و فقها نیست، بلكه مقصود حضرت، عام و شامل همه كسانى است كه حتى نسبت به مسأله ‏اى علم دارند؛ خواه مرد باشند یا زن و در انجام وظیفه نیز فرقى میان مرد و زن نیست. از این رو شما بانوان همگام با آقایان نیز اگر مسأله ‏اى را مى ‏دانید، یا قدرت فراگرفتن آن را دارید، باید از دو جهت پاسخگو باشید: یكى نسبت به كسب علم خودتان و دیگرى نسبت به آموزش دیگران. به یاد داشته باشیم كه ما در قیامت با این دو پرسش روبرو هستیم. یكى اینكه چقدر دنبال فرا گرفتن معارف و احكام دین رفتیم و پس از فراگرفتن، تا چه اندازه دانسته‏ هایمان را به كار گرفتیم و دیگر اینكه چقدر از احكامى كه مى ‏دانستیم به فرزندان، بستگان، دوستان و جامعه خود آموزش داده‏ایم؟