1- مسابقه ای بین زن و شوهر
هریک از شما (زن و شوهر) باید در کسب اخلاق فاضله بکوشد و برای سبقت در این زمینه تصمیم بگیرد. بدانید که هریک از شما در زندگی خوش اخلاق تر باشد، بی تردید زودتر وارد بهشت خواهد شد و هرکس از این نظر بهره ای کمتر داشته باشد، در روز قیامت و در محشر باید برای حسابرسی بیشتر منتظر بماند.
شوهر باید تصمیم بگیرد که از همسرش خوش اخلاق تر باشد و زن نیز باید به همین گونه عمل کند و این همان رقابت و مسابقه ای است که قرآن کریم بدان فرمان داده و پایبندی به آن را از ما خواسته است.اینکه کدام یک از دو همسر در این زمینه موفق تر است، به تصمیم و اراده شما بستگی دارد.
2- انجام به وظایف
در اسلام نه مردسالاری صحیح است، و نه زن سالاری. خدای متعال می فرماید: «لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ؛ مانند همان وظایفی که برعهده زنان است، به طور شایسته به نفع آنان برعهده مردان است». متأسفانه برخی می پندارند بعضی از آیات قرآن مردسالاری را افاده می کند. اگر زن و شوهر هرکدام به وظایفی که دین خدا برایشان مقرر داشته است عمل کنند، احساس خوشبختی و شادمانی خواهند نمود و از زندگی لذت خواهند برد. متأسفانه در حوزه مسائل خانوادگی نیز مفاهیم غلطی راه یافته و بسیاری از احکام دین مورد بی اعتنایی واقع شده است.
3- از مسببات فشار قبر
سعدبن معاذ یکی از صحابه والای رسول گرامی اسلام است که به همت مصعب بن عمیر به آیین اسلام درآمد و البته خود سبب مسلمان شدنِ تمام طایفه اش ـ جز یک نفر ـ گردید. او در شمار صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله درآمد و خدمات و مجاهدت های بسیاری در کارنامه درخشان خود ثبت نمود و از نمونه های خوب مسلمانان صدر اسلام گردید. هنگام مرگ رسول خدا صلی الله علیه وآله شخصاً زیر جنازه او را گرفتند و روی سر انگشتان خود راه می پیمودند و می فرمودند: شمار فراوانی از فرشتگان الهی در تشییع جنازه سعد حاضر شده اند. آن حضرت پس از اقامه نماز برای سعد دعا کردند و خود درون قبر وی رفتند و خشت های خام را پشت سر جنازه سعد قرار دادند و نگذاشتند بقیه صحابه این کار را انجام دهند.
از این روایت بر می آید که رسول خدا صلی الله علیه وآله در حق هرکسی این رفتار را انجام نمی دادند و این برخورد استثنایی حکایت از ارزش و مقام والای سعد بود.
مادر سعد با دیدن این رفتار استثنایی و تکریم آمیزِ پیامبر صلی الله علیه وآله گفت: ای سعد، بهشت بر تو گوارا باد. رسول خدا او را از این سخن بازداشتند و فرمودند: سعد گاهی با خانواده خود بداخلاقی می کرد. از همین رو اکنون قبر به وی فشار آورد.
نقل چنین روایتی از زبان امام صادق علیه السلام دلالت بر استثنایی بودن رفتار پیامبر صلی الله علیه وآله دارد و البته در مورد کسی چون سعد ـ که سبب خدمات بسیار بود ـ شگفت نیست، ولی گفتار پیامبر صلی الله علیه وآله درباره سوء خلق وی سخت تأمل برانگیز است.
بنابه گفته پیامبر صلی الله علیه وآله او گاهی در خانه بداخلاقی می کرد و نه همیشه. بدین معنا که همین مقدار از سوء خلق هم اثر منفی و وضعی خود را به جا می گذارد، حتی اگر آن شخص صحابی جلیل القدر و کوشایی چون سعد بن معاذ باشد و این از شدت بدی سوء خلق حکایت می کند.
هیچ کس حق ندارد با دیگری با بداخلاقی رفتار کند و انسان حتی با خانواده و همسر خود حق بدرفتاری ندارد. شایسته است همه ما در هنگام حضور در جمع خانواده از غضب بپرهیزیم و غضب خود را برای خشنودی خدای متعال فرو خوریم و خشم و ناراحتی خود را به دیگران انتقال ندهیم.
4- نزدیک ترین افراد به پیامبر صلی الله علیه وآله
در حدیث شریف آمده است: «أقربُکُم منّی مجلساً یومَ القیامةِ أحسنُکُم اخلاقاً وخیرُکُم لأهله؛ نزدیک ترین جایگاه را به من در روز قیامت کسی خواهد داشت که بهترین اخلاق را داشته باشد، و نسبت به خانواده اش نیکوکارتر باشد». در یک خانواده چندنفری یا در میان مجموعه ای از افراد که روابط کاری آنان را در یک جا گرد آورده است، آن که رفتار بهتری با دیگران داشته باشد و بیش از دیگران اخلاق اسلامی را رعایت کند، به رسول خدا صلی الله علیه وآله نزدیک تر خواهد بود. هرچه رفتار انسان نیکوتر باشد، میزان تقرب او به آن حضرت در روز قیامت افزون تر خواهد گردید.
5- سفارش نسبت به زیردستان
در میان سفارش هایى كه از پیامبر صلى الله علیه وآله و جانشینان بر حق او، یعنى امامان معصوم علیهم السلام رسیده، سفارش به زنان و جوانان است. در این زمینه، مسئولیت پدران و بزرگ ترها سنگین تر است و لذا مرحوم اخوى اعلى الله درجاته نیز مكرراً بر رعایت حال و هدایت این دو قشر عمده جامعه تأكید مى كردند كه كم و بیش شما نیز شنیده اید و البته تأكید ایشان مبتنى بر سفارش پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله، امیرمومنان علی السلام و امام صادق علیه السلام بود. بى تردید تمام كسانى كه این سفارش را شنیده اند مخاطبان آن بزرگواران هستند. در روایت آمده است هنگامى كه امیرمومنان علیه السلام در بستر شهادت قرار گرفتند، وصیت نامه اى نوشتند به این شرح: «یا حسن وجمیع ولدی وأهل بیتی ومن بلغه كتابی هذا، اللَه اللَه فی النساء وفیما ملكت أیمانكم، فإن آخر ماتكلم به نبیكم صلى الله علیه وآله أن قال: أوصیكم بالضعیفین: النساء وما ملكت أیمانكم؛ اى حسن و همه فرزندان و خاندان من و كسانى كه این كتاب (وصیت) من بدان ها می رسد، خدا را، خدا را درباره زنان و زیردستان [در نظر بگیرید] كه آخرین سخن پیامبرتان این بود: شما را به [رعایت حال] دو ضعیف سفارش مى كنم: زنان و زیردستان».
سفارش پیامبر صلى الله علیه وآله درباره دو ضعیف، یعنى زنان و زیردستان از آن رو است كه همگان در برخورد با آنان ضعف شان را لحاظ دارند و موقعیت شان را درك كنند. در مقایسه میان توان مقاومت مرد و ضعف زنان و زیردستان مى توان آن دو را به یك كیسه فریزر و یك برگ دستمال كاغذى تشبیه نمود كه در ظاهر هردو وزنى مشابه، اما در مقام سنجش توان با یكدیگر تفاوت دارند. به این معنا كه كیسه فریزر این توان را دارد تا نیم روز به اندازه ظرفیت خود مایعى را در خود نگاه دارد، بدون اینكه قطره اى از آن به بیرون تراوش كند، ولى برگه دستمال كاغذى –على رغم هم حجم بودن با كیسه- به دلیل ظرافت و آسیب پذیرى اش به مجرد تماس با آب یا مایعى دیگر از هم گسسته مى شود.
خداوند حكیم بنابه مصالحى كه بعضاً بر بشر پوشیده نیست، زن را ضعیف آفریده است و البته بنا به فرموده قرآن كریم: «وَخُلِقَ الْإِنسَنُ ضَعِیفًا؛ و انسان ناتوان آفریده شده».
اما زن ضعیف تر و لذا كم تحمل تر است و زود برمى آشوبد. پرواضح است كه منظور پیامبر صلى الله علیه وآله و امیرمومنان علیه السلام در سفارش آخرین لحظات عمرشان درباره مهر ورزیدن نسبت به زنان همین زنان زودرنج بود، زیرا آن دسته از بانوان مصداق «نفسه منه فی تعب والناس منه فی راحة» خود موقعیت شناس هستند و نسبت به امور دركى درخور ستایش دارند. در مقابل نیز مردانى كه با زنان پرخاش گر و تندخو مدارا مى كنند در شمار مؤمنانى هستند كه خود را به تحمل سختى وامى دارند و مردم از گزند آنان در آسایش هستند.
سفارش پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله و امیرمومنان علیه السلام نه از سر اتفاق كه حسابشده است، چنان كه همه امور دنیا از سر اتفاق نیست. بنابراین، باید با داشتن درك صحیحى از وضعیت زنان و بنا به دستور بزرگان دین با آنان تعامل مناسب داشت. پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله نیز در برخورد با پرخاش گرى برخى از همسران خویش رفتارى ملایم و مهرآمیز داشت. در روایت آمده است یكى از همسران پیامبر صلى الله علیه وآله غذایى (و شاید آش) پخته بود. مقدارى از آن را در ظرفى ریخته، به كنیزى داد تا براى پیامبر صلى الله علیه وآله كه در خانه همسر دیگرش بود، ببرد. كنیز به فرمان بانویش غذا را براى پیامبر صلى الله علیه وآله برد و چون وارد خانه آن حضرت شد، آن همسر پیامبر صلى الله علیه وآله برآشفت و ظرف غذا را از كنیز گرفت و به زمین زد و اعتراض كنان گفت: او شرم نمى كند و امروز (یا امشب) كه پیامبر نزد من است، براى او غذا فرستاده است.
پیامبر صلى الله علیه وآله بدون اینكه بر او غضبناك شود، برخاست و قدرى از غذا را كه خاك آلود نشده بود برداشت و تناول نمود، آن گاه به آن كنیز فرمود: اگر این غذا بر زمین نمى ریخت، بیش از این نمى توانستم بخورم. آنچه را دیدى براى بانویت نقل نكن و از قول من از او تشكر كن.
راستى اگر ما با رفتار بسیار كوچك تر از آنچه بیان شده مواجه شویم، چه مى كنیم؟ انتخاب با خود ماست. انسان اگر بخواهد، مى تواند از پیامبر خدا صلى الله علیه وآله الگو گرفته با ملایمت و اخلاق خوش نابخردى هاى زن را نادیده بگیرد و مطمئن باشد كه خداى متعال پاداش چنین صبرى را ضایع نخواهد كرد. در راه تحقق سفارش پیامبر و امیرمومنان علیهما السلام درباره زنان و زیردستان و هدایت جوانان دریغ نكنیم تا در حد توان از عهده مسئولیتى كه نسبت به آنان بر دوش داریم، برآییم و نزد خدا معذور باشیم. پس، چند روز مانده از این ماه رحمت و فضیلت و عظمت را مغتنم شماریم، چراكه ممكن است این فرصت دیگر به دست نیاید. سال گذشته در همین روز و شب ها مرحوم اخوى اعلى اللَه درجاته سخنانى ایراد نمودند، اما به تقدیر الهى دیوان عمر ایشان بسته شد. همگى و البته هریك به هنگام رسیدن نداى الرحیل باید این راه را طى كنیم. بنابراین، از استرضاى صاحبان حق دچار خجلت نشویم كه خجلت روز قیامت در مقابل دادخواهان سخت تر است. حق الناس را فراموش نكنیم و به هر صورت كه ممكن باشد، در صدد جبران برآییم و اگر صاحب حق چشم از جهان فروبسته، در صورتى كه مالى داشته باشد، با ورثه او از در مصالحه درآییم یا از طرف او رد مظالم بدهیم و اگر - خداى ناكرده - به گونه اى دیگر متوفا برگردن ما حق دارد، از خداى منان براى او علو درجات بخواهیم تا از سر بى نیازى از حقوق خویش گذشته، ذمه ما را آزاد كند كه شیوه متقین درباره گذشتگان این گونه بوده است. مجدداً یادآورى مى شود كه استغفار با شرایط استرضاى صاحبان حق، تربیت نوجوانان و جوانان و مداراى با زنان را از یاد نبرید.
6- برکت احسان به زنان
همان گونه كه احسان به زن اعم از همسر، خواهر، مادر، عمه، خاله و ... پاداش درخور دارد، ستم به او نیز كیفر دنیایى و اخروى و دوزخ را زودتر براى فرد ظالم فراهم مى كند. در روایات آمده است كه احسان به زن عمر انسان را طولانى و زندگى او را آكنده از بركت مى كند و ستم در حق او - طبعاً - عمر را كوتاه مى كند و بركت را مى زداید.
ابوصلت هروى از امام رضا علیه السلام نقل مى كند كه فرمودند: پدرم موسى بن جعفر علیه السلام بى مقدمه به على بن ابى حمزه فرمود: مردى از سرزمین مغرب درباره من از تو خواهد پرسید به او بگو او همان امامى است كه امام صادق علیه السلام درباره اش خبر داد. [على بن ابى حمزه مى گوید:] پس از پایان طواف نزد او رفتم، او را مردى عاقل و فهیم یافتم. از من خواست تا او را به حضور موسى بن جعفر علیه السلام ببرم. من نیز او را نزد آن حضرت بردم. چون حضرت او را دید فرمود: اى یعقوب بن یزید، دیروز به فلان محل رسیدى و میان تو و برادرت نزاعى درگرفت و به یكدیگر دشنام دادید. این رفتار از شیوه من و پدران من نبوده و شیعیان مان را به چنین رفتارى فرمان نداده ایم. پس تقواى الهى در پیش گیر و [بدان كه] در آینده نزدیك مرگ میان شما دو برادر جدایى خواهد افكند و برادرت پیش از آنكه نزد خانواده اش بازگردد، خواهد مرد و تو به جهت بدى ای كه نسبت به او روا داشتى، پشیمان خواهى شد. همچنین به دلیل گسستن پیوند خویشاوندى و رویگردانى از یكدیگر، خدا عمرتان را كوتاه نمود.
یعقوب گفت: یابن رسولالله، مرگ من كى خواهد رسید؟
امام فرمود: مرگ تو نیز رسیده بود، اما در فلان منزلگاه به دیدار عمه ات رفته، در حق او نیكى كردى. از این رو خدا اجلت را بیست سال به تأخیر انداخت.
على بن ابى حمزه مى گوید: سال بعد یعقوب را در مكه دیدم [و چون] جویاى احوال برادرش شدم، گفت: پیش از آنكه به شهر و دیار و نزد خانواده اش بازگردد، در میان راه جان سپرد و همان جا دفنش كردم.
امام كاظم علیه السلام یعقوب را - كه به دلیل حفظ نكردن حرمت خویشاوندى و حقوق برادرى مرگش فرا رسیده بود - هشدار دادند ، اما از آن رو كه عمه خود را تكریم كرده بود، اراده خداوند چنین تعلق گرفت كه بیست سال اجلش به تأخیر بیفتد و حضرتش او را با این مژده مورد لطف قرار دادند. البته كسى بر آن نیست كه زنان را از ظلم كردن به مردان برى بداند، اما باید با تكلیف خود آشنا باشیم و به سفارش پیامبر و امیرمومنان علیهما و آلهما السلام عمل كنیم تا رستگار شویم.
گاهى شنیده مى شود كه برخى از زن خود گلایه كرده، او را چنان سرسخت مى دانند كه به هیچ وجه به صراط مستقیم هدایت نمى شود. این ادعا ممكن است در هر هزار زن یك مورد مصداق داشته باشد. مضافاً تحول صد درصد خلق و خوى زن نیز انتظار نامعقولى است، اما اگر مرد به وظیفه خود عمل كند، در منش و رفتار زن پرخاشگر نیز تأثیر خواهد گذارد. به منظور پى بردن به این حقیقت در حدى كه تجسس حرام در زندگى خصوصى افراد نباشد، روابط نزدیكان و خویشاوندان را ملاحظه كنید، خواهید دید مردانى كه با همسران شان برخوردى اخلاقى و مهرآمیز دارند، میزان تدین همسران شان بیشتر است.
بنابراین، نباید غافل بود كه مرد بدبرخورد و زورگو واكنش مشابه رفتار خود از همسرش خواهد دید. خلاصه این كه زن به حكم خداى متعال ضعیف آفریده شده و از همین رو زودرنج تر و نابردبارتر است، لذا باید با لحاظ داشتن آخرین سفارش رسول خدا و امیرمومنان علیهما و آلهما السلام با او رفتارى مناسب داشت و حرمت او را به عنوان انسان و شریك غم و شادى نگاه داشت تا مصداق «والناس منه فی راحة؛ و مردم از گزند او ایمن هستند» بود.
7- سختی عامل ترقی
خانم ها باید توجه داشته باشند كه اگر از محیط زندگى نیك پیامبران محروم هستند، در عوض شرایط زندگى آنان از همسر فرعون سخت تر نیست. بنابراین، باید آنچنان التزام عملى به اسلام داشته باشند كه مانند همسر فرعون بتوانند در سخت ترین شرایط از راه صحیح منحرف نشوند و بر پاك اعتقادى و درستكارى خود باقى بمانند، چه اینكه سرنوشت همسر فرعون نشان داد كه خانم ها مى توانند در سخت ترین شرایط خانوادگى، اقتصادى، اجتماعى و ... به قرب امام زمان عجل اللَه فرجه نائل شوند و آنگاه مورد عنایت حضرتش قرار گیرند.
8- معنای «قوا انفسکم و اهلیکم»
قرآن می فرماید: «یأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَ أَهْلِیكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ؛ اى كسانى كه ایمان آورده اید، خودتان و كسانتان را از آتشى كه سوخت آن مردم و سنگ هاست حفظ كنید».
این آیه به مسلمانان فرمان مى دهد فرزندان و اعضاى خانواده خود را از قرار گرفتن در بى راهه ها حفظ كنند. باید توجه داشت كه حفظ كردن فراتر از امر و نهى است، زیرا هركس باید از همسر، فرزند، برادر، خواهر و همه كسانى كه تحت سرپرستى او هستند، به گونه اى نگهدارى كند كه اهل دوزخ نشوند، چراكه اهل دوزخ نشدن تنها با امر و نهى به دست نمى آید. قرآن كه در برخى از آیات به امر و نهى فرمان داده در این آیه با لفظ «قُوا» همگان را فرمان مى دهد كسان خود را از دوزخى شدن و به جهنم در افتادن حفظ و صیانت كنند. به دیگر سخن، همان گونه كه پدر با عاطفه پدرى، فرزندان، همسر و خانواده اش را از بیمار شدن، خوردن غذاهاى مسموم، تنفسِ هواى مسموم و مانند اینها حفظ و با تهیه شرایط مساعد بهداشتى سلامتى آنان را تأمین مى كند، باید افراد تحت سرپرستى خود را از ستمگرى و ارتكاب اعمال حرام حفظ كند، نه این كه فقط به آنان تذكر بدهد، بلكه زمینه اى فراهم كند كه به بى راهه نروند و البته همه نسبت به یكدیگر، نسبت به بستگان، دوستان، همسایگان و حتى غریبه ها مسئولند.
9- آثار اعمال
باید توجه داشته باشیم كه اعمال شخص بر اعضاى خانواده تأثیر مى گذارد و آثار عمل براى همیشه باقى مى ماند. پس چنانچه فردى عمل صالح داشته باشد - هرچند ناخواسته هم انجام دهد - اثر نیك آن در قبر به او مى رسد. در روایت آمده است: «من سَنَّ سُنّة حَسنة فَلَه أَجرها وأجر مَن عَمل بها إلى یوم القیامة مِن غَیر أن ینقص مِن أجورهم شَیء؛ كسى كه سنت پسندیده اى را وضع كند، پاداش آن و پاداش كسى كه به آن عمل كند، بدون اینكه چیزى از پاداش شخصى كه به آن عمل كرده كاسته شود، از آن اوست».
و اگر به عكس اعمال ناپسندى داشته باشد، آثار آن را نیز خواهد دید، چراكه هر عملى بر خانواده تأثیر مى گذارد و نمونه هاى آن فراوان است. ازجمله، روزى به منزل شخصى رفته بودم كه الآن از دنیا رفته است و خدایش بیامرزد. وى چند فرزند خردسال داشت. ناگهان دو تن از فرزندانش با یكدیگر درگیر شدند و برخلاف انتظار من او به یكى از آن ها سخن ناروایى گفت. آهسته به او گفتم: سخن ناروا نگویید، چون فرزندانت هم یاد مى گیرند. گفت: نه؛ سن آن ها كم است، یاد نمى گیرند. تا اینكه چند روز قبل یكى از فرزندان آن مرحوم در ملاقاتى كه با من داشت، درباره فرزند خودش گفتگو مى كرد كه ناگهان همان كلمه ناروا را تكرار كرد. حالا باید پرسید او این كلمه ناروا را از چه كسى یاد گرفته؟ شكى نیست كه عمل آن پدر نسبت به این فرزند مؤثر بوده و او امروز در قبر است، اما آثار عملش باقى است. حال اگر كسى با اعضاى خانواده اش بداخلاقى كند، بر آن ها اثر منفى مى گذارد و اگر با آنان رفتار خوب داشته باشد، بر آنان اثر مثبت خواهد داشت. از این رو انسان باید با فرزندان خود مأنوس باشد تا فرزندان احساس جدایى و فاصله نكرده، بلكه با او همدلى و همسویى كنند. این نكته را همگى مى فهمیم، ولى اگر به فهم خود عمل نكنیم، فردا با تغابن و حسرت رو به رو خواهیم شد.
10- نحوه صحیح روابط زن و شوهر
مردی که رفتار بدی دارد، حسن خلق اقتضا می کند که همسرش با او به نیکی رفتار کند و بردباری ورزد و در پی انتقام جویی از او بر نیاید. زنی هم که شوهر بدرفتاری دارد، باید در تندی ها و بدرفتاری های او صبوری کند و از مقابله به مثل بپرهیزد، همچنان که این قاعده در رفتار با همسایگان و خویشاوندان و همکاران هم صادق است و همگی باید با یکدیگر به نیکی و حسن خلق رفتار کنند.
11- بهترین صدقه
در روایت شریفی از مولایمان امام صادق علیه السلام آمده است: «سُئِلَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله أَی الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ؟ قَالَ: عَلَی ذِی الرَّحِمِ الکَاشِحِ؛ از رسول خدا صلی الله علیه وآله سؤال شد برترین صدقه چیست، فرمودند: صدقه ای که به خویشاوندی داده شود که از آدمی اعراض کرده و پیوند خویشاوندی را گسسته است».
کاشح کسی است که نسبت به انسان کینه پنهان دارد. صدقه دادن به چنین ارحامی فقط منحصر در پول دادن به آنان نیست، بلکه اگر آدمی دارای علمی است و می خواهد آن را به دیگران بیاموزد، بهتر است که از چنین خویشاوندانی شروع کند و اگر قصد ازدواج دارد، بهتر است با آنان ازدواج نماید و اگر یک میهمانی ترتیب داده و می خواهد مردم را دعوت کند، از خویشاوندانی شروع کند که کدورتی از او دارند و ... .
متأسفانه امروز در جامعه مشاهده می کنیم که کدورت ها و قطع رابطه ها میان خویشاوندان بسیار است. در حالی که خدای متعال ما را به پیوند و صله رحم با همه خویشاوندان حتی آنان که قطع رابطه کرده اند، فرا خوانده است. از این رو شایسته است کسی که در پی اعمال با فضیلت است از خویشاوندان گسسته خود شروع کند و دوباره پیوندها را برقرار سازد. چنین عمل باارزشی تأسی به سیره والای معصومان صلوات الله علیهم است. در تاریخ می خوانیم که شش تن از عموهای رسول خدا صلی الله علیه وآله و فرزندانشان به شدت با آن حضرت قطع رابطه کردند، ولی هیچ گاه یک کلمه منفی از دهان مبارک آن حضرت علیه این افراد شنیده نشد و ابولهب را خود خدای متعال در قرآن نکوهیده است. ائمه اطهار سلام الله علیهم نیز همین گونه بودند و با تمام خویشاوندان خود حتی کسانی که به آن ها پشت می کردند، دیدار و پیوند برقرار می ساختند.
12- وظیفه روابط متقابل
همسران وظیفه دارند که ضمن مراجعه به رفتار روزانه خود در قبال همسرانشان اگر برخورد نامناسبی با آنان داشته اند، خود را مقصر بدانند و تلاش کنند دوباره مرتکب آن خطا نشوند. فرزندان نسبت به پدر ومادر، پدر و مادر نسبت به فرزندان، استاد، شاگرد، کاسب، مشتری، دوست، همکار و همه و همه باید نسبت به یکدیگر همین شیوه را پیش گیرند و در پی اصلاح خطاهای خود برآیند.
13- قانون زندگی مشترک
در زندگی مشترک خانوادگی همسر باید رفتارهایی را که در قبال شریک زندگی خود به جا آورده در نظر آورد و اگر رفتار ناشایستی در قبال او مرتکب شده است، تصمیم بگیرد هرگز آن را تکرار نکند. به همین قیاس فرزندان، پدران، مادران، استادان، شاگردان، دوستان و همکاران رفتارهای کوچک و بزرگ و شایسته و ناشایست خود را مورد محاسبه قرار دهند و در خصوص اعمال و رفتارهای ناپسند به تدارک گذشته بپردازند و تصمیم بگیرند خطاهای گذشته را تکرار نکنند.
14- چگونه رفتار کنیم؟!
هریک از ما باید بکوشیم در ارتباط با والدین، فرزندان، خانواده، بستگان و افراد بیگانه انصاف و حسن خلق و اخلاق اسلامی را رعایت کنیم و با همگان به همان گونه رفتار کنیم که دوست داریم با ما رفتار شود و آنچه را برای خود نمی پسندیم، برای دیگران هم نپسندیم. فراموش نکنیم که عالم آخرت جاودان و زندگی این جهان کوتاه است و سعادت اخروی ما ارتباط تنگاتنگی با اعمالمان در این جهان دارد. پس شایسته است حتی در قبال کسانی که با ما رفتار پسندیده ای ندارند با خیرخواهی و خوش رفتاری برخورد کنیم.
