1- محاسبه نفس
شایسته است انسان روزانه هرچند زمانی به کوتاهیِ چند دقیقه به محاسبه نفس خود بپردازد و گفتار و رفتار خود را با نزدیکان، خانواده، فرزندان، دوستان و بیگانگان بررسی کند، چراکه در حدیث شریف از امیرمومنان حضرت علی علیه السلام روایت شده که می فرمایند: «حاسِبوا أنفسکم قبل أن تحاسبوا، وزِنوها قبل أن توزنوا؛ خویشتن را مورد محاسبه قرار دهید، پیش از آنکه مورد محاسبه قرار گیرید و خود را [در ترازوی حساب کشی] بسنجید، پیش از آنکه [در ترازوی حساب کشی] سنجیده شوید».
و در حدیث دیگری از مولی الموحدین امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است: «لیس منا من لم یحاسب نفسه فی کل یوم، فإن عمل خیراً حمد الله و استزاده وإن عمل سوءاً، استغفر الله؛ آنکه همه روز نفس خود را مورد محاسبه و بازخواست قرار ندهد، از ما نیست. پس [بنگرد] اگر کار نیک انجام داده، حمدِ خدای را گوید و فزونی آن اعمال را بخواهد، و اگر بد کرده، از کرده بدِ خود [به درگاه الهی] استغفار کند».
براساس این آموزه دینی هر انسانی باید با خود خلوت کند و رفتار و گفتار خویش را بسنجد و اگر گفتار و رفتاری ناشایست و مبغوض خدای متعال در عملکرد خود بیابد، به درگاه خدا استغفار و توبه کند و بر عدم تکرار آن تصمیم بگیرد.
بر مردان و زنان مؤمن شایسته است که بر محاسبه همه روزه نفس مصمم شوند، تا خدای متعال بیش از پیش آنان را در رسیدن به مقامِ قربِ به امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف و صلوات الله و سلامه علیه و در کسب رضای آن حضرت موفق بدارد.
2- محاسبه نفس تنها راه رسیدن به آمرزش الهی
از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: «لَیسَ مِنّا مَن لَم یحاسِبْ نَفْسَهُ فی کُلِّ یومٍ، فَإِنْ عَمِلَ خیراً [حسناً]، استَزادَ اللهَ منه وحمد اللهَ علیه وَإِنْ عَمِلَ شَراً، استَغفَرَ اللهَ مِنهُ وَتابَ إِلَیهِ؛ کسی که هر روز به محاسبه نفس نپردازد، از ما نیست؛ بدین ترتیب که اگر کار نیکی انجام داده بود، از خدا توفیق بیشتر بخواهد و خدا را سپاس گوید، و اگر کار ناپسندی از وی سر زده بود، به استغفار و توبه بپردازد».
این حدیث شریف با همه ما و در همه احوال ارتباط تنگاتنگ دارد. هریک از ما طی شبانه روز سخنان بسیار می گوییم و کارهای فراوانی انجام می دهیم و به راستی نیازمند آنیم که ساعتی از روز را با خود خلوت کنیم و به محاسبه گفتارها و کردارهای روزانه بپردازیم و برای مثال ببینیم با همکاران و مشتریان و در محل کار چگونه برخورد کرده ایم. کاسبی که اعمال روزانه خود را از نظر می گذراند، اگر در کارنامه اعمال آن روز کار نیکی مشاهده کرد، باید ضمن به جای آوردن شکر الهی در پی استمرار آن نیکی برآید و اگر خدای ناکرده کار ناپسندی چون کم فروشی یا غش در معامله از او سرزده است، باید در پی جبران آن برآید و توبه و استغفار کند و تصمیم بگیرد آن را تکرار نکند.
محاسبه نفس وظیفه ای همگانی برای همه افراد است. همسران وظیفه دارند که ضمن مراجعه به رفتار روزانه خود در قبال همسرانشان اگر برخورد نامناسبی داشته اند، خود را مقصر بدانند و تلاش کنند دوباره مرتکب آن خطا نشوند. فرزندان نسبت به پدر و مادر، پدر و مادر نسبت به فرزندان، استاد، شاگرد، کاسب، مشتری، دوست، همکار و همه و همه، باید نسبت به هم همین شیوه را پیش گیرند و در پی اصلاح خطاهای خود برآیند.
یکی از کسبه محترم اصفهان درباره یکی از همکارانش نقل می کرد که کالایی در مغازه داشت و مغازه دار دیگری که از همکارانش بود قصد داشت آن کالا را بخرد، اما از آنجا که پول نقد نداشت، آن را به صورت نسیه خریداری نمود و پس از توافق با مشتری به او گفت جایی برای نگهداری از این کالا ندارم، اگر ممکن است فعلاً همین جا نزد شما امانت باشد. وی قبول کرد و بدون اینکه پولی دریافت کند، کالا را به رسم امانت نزد خود نگاه داشت. چند روز بعد قیمت آن کالا گران شد و یکی دیگر از همکاران آن کاسب خواستار خرید آن شد و وقتی جواب شنید که آن را فروخته ام گفت: من آن را با قیمتی بیشتر و به صورت نقد می خرم. اما آن کاسب متدین به هیچ عنوان حاضر به فروش نشد و گفت: آن را فروخته ام و حق تصرف در مال دیگری را ندارم. طرف مقابل که شگفت زده شده بود گفت: آخر به تو می گویند کاسب؟! کاسب متدین پاسخ داد: باید مرتکب حرام شوم تا به نظر تو کاسب باشم؟!
پافشاری این کاسب متدین هرچند به ظاهر برایش با زیان مادی توأم بود، ولی سبب شد که خدای متعال در مال او برکت فراوان ایجاد کند و از او تاجری بزرگ و توانمند بسازد.
خدای متعال فقط با نماز و روزه و خمس و زکات و دیگر عبادات انسان را مورد امتحان قرار نمی دهد، بلکه در هر روز و هر لحظه ممکن است با چنین اموری انسان را بیازماید. بنابراین، محاسبه روزانه نفس و وارسی تمام رفتارهای کوچک و بزرگی که از انسان سر می زند، او را از در افتادن به دوزخ حرام باز می دارد. چه بسا گناه کوچکی از شخص سر می زند و آن را کوچک می شمارد و توبه نمی کند و همان ـ العیاذ بالله ـ سبب جهنمی شدن او می گردد، و چه بسا کار نیکی که به ظاهر کوچک و بی اهمیت است ـ بنا به تصریح روایات پیشوایان دین ـ موجب استحقاق بهشت برای صاحبش شود.
ازسوی دیگر محاسبه روزانه نفس بهترین یار انسان برای مجاهده نفس و چیره شدن بر آن است؛ همان نفس سرکشی که رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره آن فرموده اند: «أعدی عدوّک نفسُک التی بین جنبیک؛ بدترین دشمنانت نفس توست که میان دو پهلویت قرار دارد». محاسبه نفس تنها راه رسیدن به آمرزش الهی و تنها ابزار چیرگی بر شهوات نفس است. بنابراین، شایسته است که مؤمنان همیشه ولو برای چند دقیقه در شبانه روز بر این فعل الهی مواظبت کنند تا خشنودی خدای سبحان را به دست آورند و خدای ناکرده مشمول حدیث شریفی که از امام صادق علیه السلام نقل شد نگردند.
3- توصیه به شاگرد (محاسبه نفس)
شاگرد یكى از مراجع بزرگ تقلید درگذشته، پیش از انتقال به شهرى كه مى بایست در آن جا به امور دینى مردم بپردازد، به حضور آن عالم رسید و به ایشان گفت: من از شما جدا مى شوم و معلوم نیست چه زمانى بتوانم با شما ملاقات كنم. نصایح و اندرزهاى بسیارى از شما شنیده ام، اما در این فرصت انتظار دارم نصیحت دیگرى بشنوم.
آن مرجع بزرگ فرمود: یك مطلب مى گویم و آن اینكه در هر شبانه روز چند دقیقه اى را به خود اختصاص بده و تنها بنشین و نفس خود را مورد محاسبه قرار ده.
آن روحانى مى گفت: به بركت محاسبه نفس به جایى رسیدم كه هرگاه بیدارم روح محاسبه گر لحظه اى مرا ترك نمى كند و لذا مراقب اعمال و كردار خود هستم.
من و شما نیز با تصمیم و كوشش مى توانیم این گونه باشیم و بدانیم كه محاسبه نفس چندان دشوار نیست. انسان مى تواند ابتدا از پنج یا شش دقیقه در روز شروع كند و به موفقیت دست یابد و همان طور كه در روایات مستفیضه آمده است: «فإن عمل خیراً استزاد الله منه، وإن عمل شراً استغفرالله منه وتاب إلیه؛ اگر كار نیكى انجام داده باشد، از خدا توفیق انجام بیشتر آن را بخواهد و اگر كارى ناشایست در اعمال آن روز خود ببیند، از خدا طلب آمرزش و پذیرش توبه كند».
4- حساب نفس
ازجمله امورى كه خوگرفتن بدان منشأ بركات بسیار است، محاسبه نفس است. در روایات، فراوان بر این مطلب تأكید شده است. محاسبه نفس انسان را همیشه هوشیار نگه مى دارد و هر روز او را دست كم یك قدم به سمت خدا پیش مى برد و از معصیت دور مى كند. اگر آدمى هر شب فقط از یك خطا توبه كند، در گذر زمان مشاهده مى كند از بسیارى لغزش ها دور شده است. دانش نامه ها و موسوعه ها را در یك شب نمى توان نوشت، ولى استمرار در نوشتن و پشتكار است كه افراد را وا مى دارد هر روز چند صفحه بنویسند و پس از گذر سالیان دراز آثارى بزرگ پدید آورند. چه بسا با سهل انگارى در محاسبه نفس آدمى به یكباره از راه هفتاد ساله خود به بیراهه كشیده شود و در وادى گمراهى درغلتد، زیرا شیطان براى هر كس به فراخور صلابت ایمانش دامی فراهم دارد.
بزرگان و اهل كشف و كرامت و تقواى شدید، كارشان دشوارتر است و لغزش شان زیان بارتر و گران تر. بسیارى از افراد سالهاى سال در محضر پیشوایان معصوم علیهم السلام بودند، ولى به یكباره لغزیدند و شیطان آنان را از راه راست به در كرد. چه خوب است انسان هر شب اعمال نیك و بدِ آن روز را به خاطر آرد و براى نیكى ها شكر و توفیق بیشتر بخواهد و از بدى ها توبه كند و به خدا و معصومان علیهم السلام پناه جوید.
5- شیوه محاسبه نفس
بهترین راه براى رسیدن به مقام تسلیم و رضا حسابرسىِ روزانه از نفس و اعمال است. بدین معنا كه انسان در شبانه روز دقایق اندكى را به این كار اختصاص دهد و اعمال نیك و بدِ شبانه روزِ گذشته خود را در نظر آورد و اگر خداى ناكرده معصیت یا كار ناشایستى از او سر زده باشد، به درگاه خدا توبه آرد و عزم بر ترك آن كند و اگر كار نیكى كرده خدا را بر توفیق دهى به انجام آن شكر گوید. اگر سخن ناشایستى زده و دل كسى را بدان رنجانده، از آن شخص پوزش بطلبد و از او دلجویى كند و بكوشد از آن پس چنین سخنى از دهانش خارج نشود. اگر براثر كم خوابى به بدنش زیان رسانده و مریض شده و نتوانسته است به كارهاى واجب روزانه رسیدگى كند، از آن پس حق جسم خود را ادا كند و به قدر كافى استراحت نماید. اگر در شبانه روز گذشته بیش از مقدار لازم خفته است و وقت خود را تلف كرده، تلاش كند به قدر لازم و كافى بخوابد و همین طور یك یك رفتارها و گفتارهایى را كه در شبانه روز گذشته از او سر زده است، در نظر آورد و در آن ها تأمل كافى مبذول دارد.
6- محاسبه و مرحله ای از رضا
محاسبه نفس كارى است كه زمان اندكى مى طلبد و در عین حال تأثیر فوق العاده اى دارد. این كار به ویژه براى اهل علم بسیار لازم است و در تزاحم میان آن با عبادات و اذكار و اوراد مستحب، اولویت با محاسبه نفس است، زیرا مقدمه ایجاد تسلیم و رضا در انسان است. براى اینكه نفس انسان به فضیلت عدالت خو كند و تزكیه شود، محاسبه نفس بهترین راهكار است. شاید محاسبه نفس به خودى خود مستحب باشد، ولى از آنجا كه مقدمه وجودىِ واجبات بسیارى است واجب است.
از این روست كه پیشوایان دین ما فراوان بدین مهم سفارش كرده اند. در اهمیت این كار همین بس كه در روایت آمده است: «لیس منا من لم یحاسب نفسه كل یوم؛ كسى كه هر روز نفس خود را مورد محاسبه قرار ندهد، از ما نیست».
مطلب مورد نظر در اینجا این است كه اگر انسان روزانه كارهاى واجب، حرام، مستحب، مكروه و مباحى را كه از او سرزده مرور كند و در پى تصحیح رفتار خود برآید، نفس او به عدالت و تزكیه و فضائلى چون رضا و تسلیم نزدیك تر مى گردد و اندك اندك روحیه رضامندى و تسلیم در او ایجاد مى شود. كوتاه سخن اینكه یكى از ریشه هاى مهم ایجاد تسلیم و رضا محاسبه روزانه نفس است. اگر محاسبه روزانه ـ كه وقت گیر نیست ـ در هیچ حالى از احوال ترك نشود، آثار شگرفى برجاى مى نهد.
7- محاسبه نفس و خدمت به اهل بیت علیهم السلام
امیرمومنان حضرت علی بن ابی طالب علیهما السلام در حدیثی فرموده اند: « لَیسَ مِنّا مَن لَم یحاسِب نَفسَه كُلَّ یوم؛ هركس هر روز نفس خود را محاسبه نكند، از ما نیست».
اگر انسان هفته اى یك مرتبه نفس خود را محاسبه كند، مفهوم حدیث تحقق نیافته است. پیشنهاد من براى خودم این است كه انسان روزى پنج دقیقه درباره اعمال بیست و چهار ساعت گذشته اش فكر كند، تا بفهمد چند درصد از قدرت مادى و معنوى خود را صرف گسترش فرهنگ اهل بیت علیهم السلام كرده است. هركس خواب، استراحت، گردش، خوراك و رفت و آمد دارد و بخشى از توان خود را صرف این امور مى كند. پس باید صادقانه محاسبه كند چند درصد از توان خود را نیز در راه اهل بیت علیهم السلام صرف كرده است و محاسبه هم به گونه اى باشد كه شخص نتیجه محاسبه را باور كند، زیرا ما ایمان داریم كه اهل بیت علیهم السلام واقعیت اعمال ما را مى دانند.
حضرت در این حدیث فرموده اند «منّا» و در حدیث لزوم محاسبه نفس فرمودند «لیس منا» و این دو با یكدیگر در تضادند و یك جا جمع نمى شوند، بلكه هر شخصى مى تواند داخل در یكى از این دو باشد، یعنى یا از اهل بیت علیهم السلام هست، یا نیست و به اصطلاح، وجود و عدم یك جا جمع نمى شوند.
آنچه باید مورد توجه قرار گیرد، این است كه از اهل بیت علیهم السلام شدن نیاز به كوشش و بذل مال دارد و قضاوت آن برعهده خود افراد است. هركس باید با محاسبه نفس و عملكرد خود صادقانه قضاوت كند چقدر در راه گسترش فرهنگ اهل بیت علیهم السلام در برابر مشكلات و در حال تحیر و یأس ایستادگى كرده و تسلیم آن نشده است.
8- معنای «لیس منا» در کلام اهل بیت علیهم السلام
حضرت امیرمؤمنان علیه السلام لیستى دارند كه نام برخى از خانم ها و آقایان در آن نوشته شده است و بالاى این فهرست تیترى با این عنوان نوشته است: «لیس منّا؛ از ما نیست».
اكنون پرسش این است كه كدام یك از شما بانوان محترم دوست دارید نامتان ذیل عنوان «از ما نیست» ثبت شود؟ به یقین هیچ كس؛ چه اینكه ثبت شدن نام هركسى در آن لیست، به این معناست كه به حضرت امیرمؤمنان علیه السلام اعلام كرده است من از شما نیستم، آنگاه خود را از آثار وجود آنان در قیامت محروم مى كند.
حضرت على علیه السلام در تشریح «لیس منّا» فرمودند: «لَیس مِنّا مَن لَم یحاسِب نَفْسه كُلَّ یوم؛ كسى كه هر روز نفس خود را محاسبه نكند، از ما نیست».
براى اینكه بتوانیم اگر نام ما در آن لیست ثبت شده است، آن را حذف كنیم، باید حداقل هر روز پنج دقیقه در تنهایى كارهاى شب و روز گذشته خود را مرور كنیم و گفتار و كردار خود را وارسیم و ببینیم آیا آن اعمال مورد قبول خود ما هست، یا نه؟ اگر مورد قبول ما هست آن را ادامه دهیم و الّا تصمیم بگیریم از آن تاریخ آن عمل را تكرار نكنیم.
9- جدیت شیطان
از پیامبر صلى الله علیه وآله نقل شده است كه فرمودند: «ما منكم أحد إلّا و له شیطان. فقیل له: و أنت یا رسول اللَه؟ فقال: وأنا ولكن أعاننی اللَه علیه فأسلم؛ هریك از شما شیطانى [گماشته] دارد [تا او را بفریبد]. گفتند: تو نیز اى رسول خدا؟ فرمود: من هم [گماشته اى از قبیله شیطان دارم]، اما خداى متعال مرا در برابر او یارى نمود و او تسلیم [من] شد».
پرواضح است كه شیطان در برابر پیامبر صلى الله علیه وآله و دیگر معصومان علیهم السلام نمى تواند كارى انجام دهد، ولى این پرسش مطرح مى شود كه چرا شیطان چنین كار بى حاصلى را انجام داده است؟
شاید قصد شیطان از انجام این عمل اثبات این معنا بوده كه كار او استثنا بر نمى دارد.
باتوجه به جدى بودن شیطان در امر شیطنت خود، هرچقدر هم كه صعود كنیم و به مراتب بالا دست یابیم، باز هم شیطان ما را رها نمى كند. آنگاه اگر محاسبه نفس داشته باشیم، از قدرت و موفقیت شیطان كاسته مى شود. باید توجه داشته باشیم از طرفى شیطان در كمین ماست و از طرف دیگر نفس اماره، زرق و برق دنیا، لذائذ و شهوت هاى گوناگون ما را محاصره كرده و خطرهاى فراوان و دهشتناكى ازسوى آن ها ما را تهدید مى كند.
10- معنای شهوت و انواع آن
به این نكته باید توجه داشت كه شهوت فقط در میل و رغبت جنسى خلاصه نمى شود، بلكه شهوت به معناى میل و اشتهاست؛ خواه شهوت و اشتهاى جنسى باشد، یا شهوت غذاى لذیذ، ملك، پول، ریاست، سخن گفتن، مورد ستایش قرار گرفتن و شهوت سكوت براى رهایى از سرزنش دیگران. اینها همه شهوت است و هیچ گاه انسان را رها نمى كنند. این شهوت ها نسبت به انسان مانند سایه نیست كه از وجود شخص منفصل و جدا باشد، بلكه در وجود خود آدمى جاى دارد. حال اگر انسان محاسبه نفس داشته باشد، از شدت آن كاسته شده و آن را سبك مى كند. در نتیجه بر ما لازم است كه همواره محاسبه نفس داشته باشیم، تا در دام شیطان گرفتار نشویم.
11- محاسبه دائمی
بسیار پسندیده است انسان خردمند و عاقبت اندیش گاهى اعمال خود را مورد محاسبه قرار دهد و قبل از آنكه مورد حسابرسى و بازخواست قرار گیرد، خود به حساب خویش رسیدگى كند و عیوب خود را بشناسد و آن را برطرف سازد و از اینكه دیگرى عیب او را گوشزد كند، شادمان باشد؛ چه اینكه امام صادق علیه السلام مى فرمایند: «أحبّ إخوانی إلی من أهدى إلی عیوبی؛ بهترین برادرانم كسى است كه عیب هایم را به من هدیه كند».
باتوجه به توصیه امام صادق علیه السلام باید از انتقاد مردم ناراحت نشویم و بلكه پیش از آنكه دیگران از ما انتقاد كنند، به نقد خود بپردازیم و انتظار تجلیل و تمجید دیگران را هم نداشته باشیم.
امروز یكى از دوستان اهل علم به من گفت: قصد دارم فردا براى شركت در مجلس ختم یكى از دوستانم به شهرستانى مسافرت كنم و در آن جا از سخنران مجلس خواهم خواست پیام تسلیت شما را در سخنرانى اعلام كند. به او گفتم: این چیزها در آخرت بازار ندارد. از این رو، من كه مى فهمم نباید خود را فریب دهم، البته اگر شخصى متوجه نباشد، مسئول نیست.
12- بند نفس
روایتی از امیرمومنان حضرت علی و امام صادق و امام کاظم علیهم السلام نقل شده است که می فرمایند: «لیس منا من لم یحاسب نفسه كل یوم؛ كسى كه هر روز نفس خود را محاسبه و بازخواست نكند، از ما نیست».
بنا به این فرموده و نیز دیگر فرمایشات معصومان علیهم السلام شیعیان باید هر روز خود را محاسبه كنند و این مسأله تعطیل بردار نیست و مانند نماز صبح كه همه روزه باید خواند، نباید از آن غافل شد. از این رو باید هر روز حداقل پنج دقیقه كارنامه آن روزمان را مرور و آن را بررسى كنیم و ببینیم كدام یك از گفتار یا كردارمان پسندیده بوده است و كدام ناپسند. سپس به اصلاح خود پرداخته، روح خویش را از قفس نفسِ امّاره آزاد كنیم و افق پرواز و پیشرفت را براى آن باز بگذاریم. اگر چنان كردیم و روح ما بر ما حاكم شد، دیگر اجازه نمى دهد ما براى چیزهاى بى ارزش بهایى قائل شویم و عمر خود را در آن راه فنا كرده، اعصاب و آرامش خود را براى آن تباه كنیم.
در صورتى كه انسان خود را این گونه بپیراید و از بند نفس آزاد شود، شایستگى می یابد، و اگر در رشته علوم دینى تحصیل كند، از بزرگان دین خواهد شد، مانند: سید بحرالعلوم، مقدس اردبیلى، شیخ مفید و شیخ طوسى، و اگر استاد دانشگاه باشد، استادى برجسته، كارآمد و انسان ساز خواهد شد و اگر كارمند دولت باشد، در حد خود موفق خواهد بود و در عرصه تجارت تاجرى موفق و با مشكلاتى كمتر مواجه خواهد گشت.
بنابراین، مهم ترین مشكلات انسان زندان، فقر، بیمارى، گرفتارى هاى خانوادگى و اجتماعى نیست، بلكه مهم ترین مشكل بند و زندان نفس است كه براثر آن آزادى روحى اش سلب شده است. انسان باید بیاموزد چگونه بندها را از دست و پاى خود باز كند و یقین داشته باشد كه این مسأله شدنى است و راه آن نیز شناخته شده و روشن است، لذا براى رسیدن به آزادى روح باید گام به گام به سوى هدف پیش رفت.
13- محاسبه روزانه
انسان روزانه باید هرچند زمانی به کوتاهی چند دقیقه به محاسبه نفس خود بپردازد و گفتار و رفتار خود را با نزدیکان، خانواده، فرزندان، دوستان و بیگانگان بررسی کند، چراکه در حدیث شریف از امیرمومنان حضرت علی علیه السلام روایت شده که می فرمایند: «حاسِبوا أنفسکم قبل أن تحاسبوا، وزِنوها قبل أن توزنوا؛ خویشتن را مورد محاسبه قرار دهید، پیش از آنکه مورد محاسبه قرار گیرید و خود را [در ترازوی حساب کشی] بسنجید، پیش از آنکه [در ترازوی حساب کشی] سنجیده شوید».
14- یک پند از امیرمومنان علیه السلام
در حدیثی از مولی الموحدین امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است: «لیس منا من لم یحاسب نفسه فی کل یوم، فإن عمل خیراً حمد الله و استزاده وإن عمل سوءاً استغفر الله؛ آن که همه روزه نفس خود را مورد محاسبه و بازخواست قرار ندهد، از ما نیست. پس [بنگرد] اگر کار نیک انجام داده، حمد خدای را گوید و فزونی آن اعمال را بخواهد و اگر بد کرده، از کرده بد خود [به درگاه الهی] استغفار کند».
براساس این آموزه دینی هر انسانی باید با خود خلوت کند و رفتار و گفتار خویش را بسنجد و اگر گفتار و رفتاری ناشایست و مبغوض خدای متعال در عملکرد خود بیابد، به درگاه خدا استغفار و توبه کند و بر عدم تکرار آن تصمیم بگیرد.
15- محاسبه نفس موجب رضایت معصومان علیهم السلام
یکی از اموری که رضایت معصومان علیهم السلام را به دنبال دارد، محاسبه روزانه نفس است. این معنا بارها ازسوی پیشوایان دین و امامان معصوم علیهم السلام مورد تأکید قرار گرفته است. برای نمونه در حدیث شریفی از مولایمان امیرمومنان صلوات الله علیه آمده است: «لیس منّا من لم یحاسب نفسه کل یوم، فإن عمل خیراً حمد الله واستزاده وإن عمل سوء استغفر الله؛ کسی که هر روز از نفس خود حساب پس نکشد، از ما نیست. بدین ترتیب که اگر کار نیکی به جا آورده بود، سپاس خدا بگزارد و توفیق بیشتر بطلبد، و اگر کار ناپسندی از او سرزده بود، به استغفار بپردازد».
16- محاسبه نفس
شایسته است که زنان و مردان مؤمن به این ادب دینی پایبند باشند و هر روز ـ ولو چند دقیقه ـ به محاسبه اعمال روزانه خود بپردازند. بدین ترتیب که اگر در فهرست اعمال روزانه خود کار نیکی دیدند، سپاس الهی به جا آورند و از خدا توفیق بیشتر بطلبند و اگر خدای ناکرده کار ناپسندی از آنان سر زده بود، ضمن استغفار تصمیم بگیرند هرگز آن را تکرار نکنند. این عمل در عین آسانی تأثیر بسیاری در موفقیت انسان و آبادانی دل وی خواهد داشت.
