1- امر به معروف و نهی ازمنکر، از مصادیق تقوا
امر به معروف و نهی از منکر البته براساس ضوابط شرعی ای که فقیهان آن را برشمرده اند، از مصادیق تقوا است. از رسول خدا صلی الله علیه وآله روایت شده است که فرمودند: «در عالم رؤیا مردی از امتم را دیدم که آتشبانان [دوزخ] از هرسو او را در میان گرفته بودند [تا به دوزخش دراندازند] که ناگاه امر به معروف و نهی از منکر او سر رسیده، وی را از آتشبانان رهانید و در جمع فرشتگانش قرار دادند».
2- مبادرت به امربه معروف و نهی از منکر
اگر امر به معروف و نهی از منکر کنید و در طرف اثر بگذارد و به وظیفه اش عمل کند، همانند پاداش او را به شما نیز می دهند و معلوم باشد که امر به معروف و نهی از منکر محدودیت ندارد. امروزه از پدیده ماهواره شبکه های فراوانی برای دنیا برنامه پخش می کنند و البته از این پدیده سوء استفاده فراوانی شده، ضلالت و گمراهی، فسق و فجور ترویج می کنند. با این حساب میلیاردها انسان بزرگ و کوچک، زن و مرد با تفاوت موقعیت علمی و اجتماعی نیازمند امر به معروف و نهی از منکر هستند تا پایه های اعتقاداتشان استواری و راستی یابد و این بر همه واجب و البته واجب کفایی است، و اگر فردی این واجب را ترک کند مرتکب حرام شده است.
3- فریضه ای واجب
تا زمانی که فردی یا جماعتی برای مقوله امر به معروف و نهی از منکر دست به کار نشوند، همه مکلف هستند و باید به عنوان امری واجب به این دو فریضه بپردازند و سفارش امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام را که در سحرگاه روز 21 ماه مبارک رمضان و در آخرین لحظات عمر مبارکشان به آن سفارش و توصیه کردند، فراموش نکرده، آویزه گوش خود سازند؛ سفارشی که آن حضرت نزدیکان خود و همگان را حتی آنان که در آینده سخنان ایشان را می شنوند، مخاطب قرار دادند و فرمودند: «ولاتترکوا الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر، فیولی علیکم شرارکم ثم تدعون فلا یستجاب لکم؛ و امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید، وگرنه اشرارتان بر شما چیره خواهند شد، آن گاه دعا خواهید کرد ولی دعایتان مستجاب نخواهد شد».
4- آمران به معروف از منظر قرآن
قرآن کریم آمران به معروف و ناهیان از منکر را رستگاران خوانده آن جا که می فرماید: «وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ». واژه «هُمُ» در این آیه از نظر بلاغی ضمیر شأنِ قصه و به معنای انحصار است، یعنی اگر بگوییم «وأولئک المفلحون»، دلالت بر حصر ندارد. ولی خدای متعال در این آیه کریمه نسبت به امر به معروف و نهی از منکر ضمیر شأن و قصه آورده است، آن جا که می فرماید: «وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ و باید از میان شما جمعی دعوت به نیکی نموده و امر به معروف و نهی از منکر کنند و همانا آنانند که به تحقیق رستگارانند»(آل عمران/104).
این بیان بدان معناست که تنها اینان رستگارانند. به دیگر بیان اگر مسلمانی نماز بخواند و روزه بگیرد، ولی امر به معروف و نهی از منکر نکند، رستگار نخواهد بود و البته خود باید به معروف عمل کرده، از منکر پرهیز نماید. به هر حال هر مسلمانی در حد خود و در هر سطحی که باشد باید به این امر بپردازد، اگر ـ مثلاً ـ زوج بداخلاق باشد، زوجه باید او را اصلاح کند و اگر زوجه بداخلاق باشد، زوج باید در اصلاح اخلاق او بکوشد و البته در هر دو مورد باید با موعظه و اخلاق حسنه همراه باشد. عمل به این موارد رهاورد تمسک به قرآن و عترت است.
5- اهمیت امر به معروف و نهی از منکر
از نظر اسلام و دیگر ادیان الهى هدایت دیگران یا امر به معروف و نهى از منكر مهم ترین مسأله به شمار مى رود. امام صادق علیه السلام در این باره فرموده اند: «بها تقام الفرائض؛ با [اجراى این] فریضه تمام فرائض انجام خواهد گرفت».
براثر تحقق امر به معروف و نهى از منكر تمام واجبات انجام خواهد گرفت، پس باید به این امر عنایت و توجه ویژه نمود و در ترویج آن سخت كوشید.
6- معنای «قوا انفسکم و اهلیکم»
قرآن می فرماید: «یأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَ أَهْلِیكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ؛ اى كسانى كه ایمان آوردهاید، خودتان و كسانتان را از آتشى كه سوخت آن مردم و سنگ هاست حفظ كنید».
این آیه به مسلمانان فرمان مى دهد فرزندان و اعضاى خانواده خود را از قرار گرفتن در بى راهه ها حفظ كنند. باید توجه داشت كه حفظ كردن فراتر از امر و نهى است؛ زیرا هركس باید از همسر، فرزند، برادر، خواهر و همه كسانى كه تحت سرپرستى او هستند، به گونه اى نگهدارى كند كه اهل دوزخ نشوند؛ چراكه اهل دوزخ نشدن تنها با امر و نهى به دست نمى آید. قرآن كه در برخى از آیات به امر و نهى فرمان داده در این آیه با لفظ «قُوا» همگان را فرمان مى دهد كسان خود را از دوزخى شدن و به جهنم در افتادن حفظ و صیانت كنند. به دیگر سخن، همان گونه كه پدر با عاطفه پدرى، فرزندان، همسر و خانواده اش را از بیمار شدن، خوردن غذاهاى مسموم، تنفسِ هواى مسموم و مانند اینها حفظ و با تهیه شرایط مساعد بهداشتى سلامتى آنان را تأمین مى كند، باید افراد تحت سرپرستى خود را از ستمگرى و ارتكاب اعمال حرام حفظ كند، نه این كه فقط به آنان تذكر بدهد، بلكه زمینه اى فراهم كند كه به بى راهه نروند و البته همه نسبت به یكدیگر، نسبت به بستگان، دوستان، همسایگان و حتى غریبه ها مسئولند.
7- امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهى از منكر از محارم الهى است. امر به معروف جنبه اثباتى و امرى و بایدى دارد و نهى از منكر به عكس آن جنبه سلبى و بازدارندگى و نبایدى دارد. به معروف و خوبى و نیكى و ارزش هاى دینى امر كنیم، دعوت كنیم، فرابخوانیم، هدایت كنیم و راهنمایى نماییم. ازسوى دیگر از منكر - كه ضد معروف است - و به كار بد و نادرست و ناهنجار دینى و ضد ارزش اطلاق مى شود، باز داریم، نهى نماییم و هشدار دهیم.
براساس تعالیم اسلام و شرع مقدس اگر شرایط امر به معروف و نهى از منكر فراهم شود، نمى توانیم بگوییم: «به ما چه ؟». تمام فقیهان شیعه بر این نكته اتفاق نظر دارند كه امر به معروف و نهى از منكر واجب كفایى است. اگر «من فیه الكفایه» (شایسته اى كه این واجب را انجام دهد) نبود، بر ما واجب عینى مى شود، ولى اگر كسى كه امر به معروف و نهى از منكر كند و در این كار توانا باشد وجود داشت، در آن صورت بر ما واجب نیست. به عبارت بهتر، این عمل واجب در هر صورت باید انجام شود. چنانچه دیگران در عین توانایى و درستى آن را انجام دادند، از گردن ما ساقط است و اگر نبودند، بر ما واجب و بایسته است و در نتیجه این كه بى توجهى به دو وظیفه امر به معروف و نهى از منكر، خود از محرمات الهى است.
باید توجه داشت كه امر به معروف و نهى از منكر صرف گفتن نیست، بلكه باید به گونه اى گفت كه تأثیرگذار باشد. البته باید شرایط تحقق امر به معروف و نهى منكر فراهم شود كه صبورى، بیان خوب، اخلاق نیكو و رفتار شایسته، شرط امر به معروف است و با چنین شرایطى مى توان فرد بى نماز را با نماز آشتى داد، دروغگو را به راستگویى واداشت، غیبت كننده را از این عمل زشت باز داشت و ... .
نكته دیگرى كه گفتن آن ضرورى است این است كه این واجب را كسى مى تواند انجام دهد كه با كفایت و توانا باشد. چنانچه شخص با كفایتى امر به معروف و نهى از منكر كرد، از گردن ما ساقط مىشود، اما اگر شخصى از كفایت و توان و آگاهى و تأثیر لازم برخوردار نبود، همچنان مكلف به انجام این وظیفه هستیم. فراموش نكنیم همه ما در این مورد مسئولیت داریم و باید توجه داشته باشیم، مسائلى چون امر به معروف نهى از منكر واجب كفایى اند، به این معناست كه هرگاه كسى از میان جمعى برخاسته، با داشتن شایستگى این كار، امر به معروف كند و از منكر بازدارد، تكلیف از دیگران ساقط است، اما اگر چنین نشد یا این كه فرد ناتوان و ناكارآمدى به این وظیفه پرداخت، همچنان وظیفه دار هستیم و بدانیم كه نادیده گرفتن این مسئولیت، فرجامى بد براى انسان رقم مى زند. در روایت آمده است آن كه گناه مى كند با آن كه مى تواند نهى از منكر كند ولى به وظیفه خود عمل نمى كند، در روز قیامت و جهنم با هم شریك هستند.
حال كه بى توجهى به وظایف شرعى، مانند امر به معروف و نهى از منكر از محرمات الهى است، شایسته است در این ماه مبارك كه هنوز به نیمه آن نرسیده ایم و همچنان فرصت داریم، براى پرهیز از محارم اللَه كارى كنیم و به جوانان خود معارف دینى را بیاموزیم و راه حق را بنمایانیم و بایدها و نبایدهاى دینى را به آنان یاد دهیم؛ كه این یك واجب مسلّم است و نباید غافل شویم كه بزرگ ترها، از طریق مجالس دینى راه یافته اند و مسائل را مى دانند، اما جوانان، كمتر از این مسائل آگاهند و اگر اصول دین، احكام دین و آداب دین شان را به درستى ندانند [و خداى ناكرده به دلیل همین نادانى به بیراهه روند] ما مسئولیم و آنچه معصومان درباره وظیفه ما و كیفر بى توجهى به آن فرموده اند، در انتظار ماست. با این كار هم حریم محارم اللَه حفظ مى شود هم در روز قیامت در شمار معصیت كاران قرار نخواهیم گرفت و نیز به واجب مسلّم امر به معروف و نهى از منكر عمل كرده ایم. باز تذكر مى دهم كه خواندن قرآن در این ماه پسندیده است، به ویژه اگر با صداى خوش خوانده شود، اما مهم تر از خواندن قرآن و فهمیدن آن، عمل به آن است و این عمل ما (امر به معروف و نهى از منكر) عین عمل به قرآن است كه مى فرماید: «وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ یدْعُونَ إِلَى الْخَیرِ وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ باید از بین شما گروهى [مردم را] به نیكى دعوت كنند و به كار شایسته وادارند و از زشتى بازدارند و آنان همان رستگارانند».
8- راه نهی از منکر و امر به معروف
همان طور كه امر به معروف و نهى از منكر واجب شرعى و وظیفه همگان است، لحاظ داشتن شرایط آن نیز لازم است تا این مسئولیت به سلامت به سرمنزل مقصود برسد. پرواضح است كه بدون رعایت شرایط مخاطبان و مكان، امر به معروف و نهى از منكر نه تنها كارآمد نخواهد بود، كه تأثیر منفى دارد؛ چیزى كه حتى از نظر معصومان علیهم السلام پنهان نمانده است. بسیار نقل كرده اند و شنیده ایم كه امام حسن و امام حسین علیهما السلام در خردسالى، مرد كهن سالى را دیدند كه مشغول وضو ساختن، اما به صورت نادرست بود. آن دو بزرگوار نزد پیرمرد رفته، به او فرمودند ما وضو مى سازیم و تو داورى كن كه وضوى كدام یك صحیح است، آن گاه هردو وضو گرفتند. آن پیرمرد به آنان گفت: فدایتان گردم، وضوى هردوى شما صحیح و وضوى من نادرست است.
ما نیز به عنوان پیروان امامان معصوم علیهم السلام باید شیوه امر به معروف و نهى از منكر را از آن بزرگواران بیاموزیم و در برخورد با افراد به كار بندیم كه در غیراین صورت كار و تلاش مان، بیشتر به مشت بر سِندان كوفتن شبیه خواهد بود.
9- وظیفه ای همگانی
وظیفه ارشاد، امر به معروف و نهى از منكر محدود به طبقه خاصى نیست، هرچند مسئولیت برخى سنگین است، اما زن و مرد و پیر و جوان به یك اندازه مسئول هستند و هر دسته و طبقه به فراخور دانسته هاى خود مى توانند تأثیر چشمگیرى در این راه داشته باشند. بانوان آشنا به احكام، موظفند همگِنان خود را كه با مسائل، احكام، آداب، اخلاق اسلامى و وظایف اجتماعى آشنایى ندارند، آموزش دهند. مردان نیز همین مسئولیت را دارند. از آن جا كه جوانان تأثیرگذارتر و تأثیرپذیرند بجاست كه آشنایان به مسائل اسلامى، دوستان و نزدیكان جوان خود را كه با این مقوله فاصله دارند، با مفاهیم والاى اسلامى آشنا كرده، با محبت و صمیمیت، از دوستان خود بخواهند تا در مجالس دینى شركت كنند؛ زیرا در همین مجالس، مبانى اسلام با روح جوانان درآمیخته، آنان شیفته اسلام و مفاهیم والاى آن خواهند شد.
جا دارد پرسیده شود چرا مى خواهید تنها شما به بهشت بروید؟ حقیقتاً چرا؟ بكوشیم سخاوتمندانه، دانسته هاى رهایى بخش خود را به دیگران بدهیم تا آنان را نیز در شمار بهشتیان درآوریم، چه اینکه اگر كوتاهى كنیم افزون بر ستمى كه بر آنان روا داشته ایم، خود نیز گرفتار خشم خدا شده، طعمه آتش دوزخ خواهیم شد، هرچند بندگى خدا كرده باشیم. همان طور كه پیش از این گفته شد، امر به معروف و نهى از منكر از فروع دین و با فراهم شدن شرایط، بر همگان واجب است. خوب است در این امر كوشا باشیم و افراد را به مجالس و محافل قرآنى، دینى و حسینى جذب كنیم و مبادا از این كه یك بار یا دو بار پاسخ منفى شنیدیم، میدان را ترك كنیم! كه امام باقر علیه السلام فرموده است: «الجنة محفوفة بالمكاره؛ راه رسیدن به بهشت سراسر ناهموارى است».
به خاطر بسپاریم كه در قیامت از ما خواهند پرسید «چرا او (گمراه نادان) را هدایت نكردى؟». پس براى آن روزمان بیندیشیم و پاسخى خداپسند بیابیم.
وجود جلسات قرآنى و دینى و مجالس وعظ و ارشاد، شكرانه دارد و باید به پاس این نعمت خداى را شكر گفت، اما نیاز جامعه بیش از این مقدار را مى طلبد. سعى كنیم این گونه مجالس را با رونق بیشترى برگزار و همگان را به شركت در آن تشویق كنیم و مطالب منطبق با واقعیتی در آن باشد که در آن بیان و سیره معصومان علیهم السلام نقل شود، تا: «كسى كه هلاك شود، با دلیلى روشن هلاك گردد، و كسى كه زنده شود، با دلیلى واضح زنده بماند».
