1- ثمرات اخلاق نیک در دنیا و آخرت
انسان خوش اخلاق در دنیا نزد مردم محبوب است و این خیری است بسیار بزرگ که مردم را به سوی صاحبش جذب می کند و مانع آن می شود که مردم برضد او شوند و غالباً مردم به برآوردن نیازهای او می پردازند. وانگهی چنین فردی کمتر از افراد تندخو و بداخلاق دچار بیماری های روحی و روانی می شود که تمام این ها فواید بزرگ و بی مانند دنیایی حسن خلق است.
اگر تنها همین فواید برای حسن خلق و انسان خوش اخلاق باشد، همگان از قبیل مرد یا زن، پدر یا پسر، مادر یا دختر در هر موقعیت خانوادگی و اجتماعی ای می بایست برای به دست آوردن این فواید بزرگ دنیایی تصمیم بگیرند و عزم خود را جزم کنند.
آنچه بیان شد درباره فواید دنیایی این خصلت والا بود، اما درباره فواید آن در آخرت مطلب بسیار و سخن فراوان است. در این باره انسان چیزهایی را می گوید یا می شنود که درک و شناخت عمیقی از آن به دست نمی آورد، ازجمله این سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله که فرموده اند: «أقربکم منی یوم القیامة أحسنکم خلقاً؛ نزدیک ترین افراد از شما به من کسی است که اخلاقش نیکوتر باشد».
این سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله خود یک دنیا مطلب و دارای معنی بسیار بسیار بزرگ است؛ زیرا رسول گرامی اسلام، حضرت محمد صلی الله علیه وآله در قیامت ازسوی خدای متعال برترین و بزرگ ترین پیشوا و راهبر خواهد بود.
2- کسب مدارج بالای اخلاق
هرقدر خوش اخلاق باشیم باز هم مراتب بالاتری از خوش اخلاقی وجود دارد. هراندازه اهل احسان و گره گشایی از خلق باشیم می توانیم از خودمان بپرسیم آیا نیرویی که خدا در ما به ودیعه نهاده به همین مقدار محدود است یا باز هم می توانیم دایره احسان خود را گسترش دهیم و به افراد بیشتری خدمت نماییم. هراندازه انسان مسیر کمال و نیکی و خدمت به اهل بیت علیهم السلام را طی کند، همچنان مراتب بالاتری وجود دارد و انسان پیوسته می تواند در این مسیر مدارج بالاتری را به دست آورد.
3- ثمرات معنوی اخلاق نیکو
مردم در ادای واجبات الهی چند دسته اند: برخی در انجام آن سستی می ورزند، عده ای با دقت کامل در انجام آن می کوشند، جمعی افزون بر انجام آن به انجام پاره ای از مستحبات نیز پایبند هستند و بخشی دیگر به انجام تمام واجبات و مستحبات متعهد هستند. البته گروهی نیز هستند که تمام سال را ـ جز روز هایی که روزه آن حرام است، مانند عید فطر و عید قربان- روزه دارند و شب ها را به عبادت سپری می کنند. چنین شخصی از منظر روایات «صائمِ قائم؛ روزه دار شب زنده دار» توصیف می شود و از آن رو که عمرش را در عبادت سپری می کند، پاداش بزرگی نزد خدا دارد. البته هرکسی نمی تواند به این مقام دست یابد، زیرا تحمل سختی های فراوان تلاش، مجاهدت، ریاضت و چیرگی همه جانبه بر هوای نفس و شهوات را می طلبد.
براساس این فرموده رسول خدا صلی الله علیه وآله برخی از مردم تنها با انجام عبادات واجب و بدون اینکه خویش را به زحمت افکنند، به این مقام می رسند و آنان برخورداران از اخلاق نیکو هستند که در تعامل با افراد خانواده و خویشاوندان خود و حتی کسانی که با این افراد بدرفتاری می کنند، رفتاری نیکو و اخلاقی خوش دارند.
بی تردید اخلاق خوش به گشاده رویی محدود نیست، بلکه صبر، تحمل، بردباری، فروخوردن خشم، وفا، راستگویی، گذشت و دیگر والایی ها از مصادیق خوش خلقی است.
4- سبقت گرفتن در اخلاق نیک
خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «وَفِی ذَلِکَ فَلْیَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ؛ و در این موفقیت ها مشتاقان باید بر یکدیگر پیشی گیرند» (المطففین/26).
همان طور که علمای علم بلاغت گفته اند، لام در «فَلْیَتَنَافَسِ» لام امر است و بدین معناست که خدای متعال به سبقت گرفتن و رقابت فرمان داده است. انسان ها در دنیا در میدانِ کسب و کار به رقابت پرداخته تا از این رهگذر ثروتی گردآورند و هماره بر آن بیفزایند و در عرصه سیاست بر یکدیگر سبقت می گیرند و رقابت می کنند تا به مقام و منصبی بالاتر دست یابند، ولی قرآن کریم بر رقابت و سبقت برای رسیدن به اخلاق فاضله و کسب علم سودبخش تأکید کرده و به آن فرمان می دهد.
رقابتی که قرآن کریم ذکر کرده است ممکن است میان زن و شوهر، افراد خانواده مانند دختر و مادر، پدر و پسر و برادران و خواهران به وجود آید، بدین معنا که هریک برای رسیدن به مراتب والاتر و بالاتر از اخلاق حسنه و کسب دانش سودبخش با دیگری به رقابت بپردازد. خدای متعال راه رقابت و سبقت گرفتن بر دیگران را هموار ساخته است و همگان نیز از توان حضور در این زمینه برخوردارند. البته این میدان به تصمیم و تحمل سختی ها نیاز دارد و هرکس تصمیم بگیرد و سختی های این عرصه را بر خود هموار کند، مسلماً موفق خواهد شد و در غیراین صورت راه به جایی نخواهد برد و از توفیق بی بهره خواهد ماند.
5- ثمرات خوش اخلاقی
خوش اخلاقی فقط به معنای گشاده رویی نیست و علاوه بر آن راستگویی، بردباری، امانتداری و عده ای از صفات مثبت دیگر را نیز شامل می شود.
شیشه عطر هرجا باشد، خواه در جیب انسان باشد و خواه در تاقچه آن جا را معطر می کند. حتی کسی که نسبت به شیشه عطر مرتکب جنایت می شود و آن را بر زمین می زند نیز از فیض آن محروم نمی ماند و خوشبو می گردد. انسان خوش اخلاق نیز همانند شیشه عطر به همه خیر می رساند و با همه کس و حتی کسانی که خوش اخلاق نیستند، به خوبی و نیکی رفتار می کند. چنین کسی در فراز و فرود و مشکلات روزگار هرگز دچار شکستگی و افسردگی نمی گردد. هرکس اعم از دانشمند، پولدار، صاحب منصب و ... ممکن است راهی تیمارستان شود یا دست به خودکشی بزند، ولی انسانی که با همگان خوش اخلاق است هرگز دست به چنین اقدامی نمی زند.
افضل انبیا، رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله است و پس از ایشان حضرت ابراهیم، خلیل الرحمان قرار دارد. هنگام نام بردن از هریک از پیامبران ابتدا بر پیغمبر و خاندان او علیهم السلام درود می فرستیم و سپس بر آن پیامبر سلام می کنیم. اما این مطلب درباره حضرت ابراهیم صادق نیست و هنگام یادکردن ایشان می گوییم: «علیه وعلی نبینا وآله السلام». نکته این جاست که وقتی قرآن از چنین پیامبر عظیم الشأنی یاد می کند از صفت بردباری او یاد می کند و می فرماید: «إِنَّ إِبْرَاهِیمَ لأوَّاهٌ حَلِیمٌ؛ ابراهیم بسیار خداترس و بردبار بود».
6- حسن المحضر و سوء المحضر
در روایات وارده از ناحیه ائمه معصومین علیهم السلام واژه ای ملاحظه می شود به تعبیر «حُسن المحضر و سوء المحضر»؛ یعنی کسانی که دارای حُسن محضر هستند (با دیگران خوش برخورد و گشاده رو هستند) و هرجا که حاضر می شوند دراثر خوش اخلاقی و خوش رویی، مورد علاقه و استقبال دیگران قرار می گیرند و حضورش به کسانی که در جمع آنان حضور دارد، خوش می گذرد. اما بالعکس افرادی وجود دارند که وقتی آن فرد وارد می شود، حضورش برای آنان سنگین و بد است و دیگران از حضور او خوشحال و شاد نمی شوند، بلکه از حضورش ناراحت و افسرده می گردند که به این حالت سوء محضر می گویند.
یک دختر یا مادر دارای حُسن محضر کسی است که وقتی در منزل حضور دارد، پدر و مادر یا خواهر و برادر یا همسر و فرزندانش از حضور او شاد و خوشحال هستند.
بایستی با مردم به گونه ای رفتار کنیم که وقتی ما را می بینند از حضور ما در وحشت و تنگنا نباشند، بلکه نزد آنان حسن محضر داشته باشیم و از حضور و وجود ما شاد و خوشحال گردند.
7- حسن خلق، شرط قبولی اعمال
در میان فروع دین نماز اهمیت ویژه دارد به نحوی که در بیانات پیشوایان دین آمده است: اگر نماز بنده ای به درگاه الهی پذیرفته شود، بقیه اعمال او نیز مقبول درگاه باری تعالی خواهد بود و اگر نماز او پذیرفته نشود، دیگر اعمالش نیز پذیرفته نخواهد شد.
باوجود اهمیت والایی که نماز در میان فروع دین دارد، باید این را دانست که نماز فقط یکی از انواع عبادات است. به همین قیاس روزه و حج ـ خواه مستحب و خواه واجب ـ، زکات، اطعام، اعتکاف، اقامه عزا برای امام حسین علیه السلام و دیگر اعمال هرکدام فقط یکی از انواع متعدد عبادات هستند. در این میان حسن خلق جایگاه ویژه ای دارد به گونه ای که اگر انسان حسن خلق داشته باشد، نماز، روزه و دیگر عبادات و اعمال او به درگاه باری تعالی پذیرفته می شود و اگر انسان سوء خلق داشته باشد، نماز، اعمال و عبادات او تباه می گردد. این معنا در روایات اهل بیت علیهم السلام بارها مورد تأکید واقع شده است. برای نمونه در روایت آمده است که به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض شد فلان زن تمام روزها را روزه می گیرد و تمام شب ها را به شب زنده داری و عبادت مشغول است ولی بد اخلاق است و با زبان خود همسایگانش را می آزارد. رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: هیچ خیری در این زن نیست، او از اهل آتش است.
8- حس خلق ضامن سعادت دنیوی و اخروی
حسن خلق و دیگر جوامع خیر خطوط رساننده انسان به بهشت هستند، خواه انسان اهل مستحبات باشد یا نه، در مقابل بداخلاقی و دیگر جوامع شر خطوطی است که انسان را به دوزخ می کشاند؛ حتی اگر انسان عابد و اهل مستحبات باشد. به عبارت دیگر سوء خلق خواه ناخواه انسان را جهنمی می کند و حسن خلق در نهایت اسباب هدایت و عاقبت به خیری آدمی را فراهم و او را اهل بهشت می سازد.
البته این بدان معنی نیست که مستحبات اهمیتی ندارند، بلکه به معنای اهمیت والا و کلیدی حسن خلق در میان مجموعه اعمال است.
9- اخلاق نیک عامل عاقبت به خیری
روزی به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض شد: فلان زن روزها را روزه می گیرد و شب ها را به عبادت و شب زنده داری می گذراند، ولی زن بداخلاقی است و همسایگان را با زبان می آزارد. حضرت فرمودند: هیچ چیزی در او نیست و او از اهل آتش است. در روایت دیگری از حضرت درباره مردی سؤال شد که جز ماه رمضان روزه نمی گیرد و جز نمازهای واجب نماز دیگری به جا نمی آورد، ولی اخلاقی نیک دارد. حضرت فرمودند: این شخص اهل بهشت است.
از این قبیل روایات برداشت می شود که خوش اخلاقی هرچند بدون مستحبات و آداب باشد، انسان را اهل بهشت می سازد و بداخلاقی هرچند با عبادات و تهجد توأم گردد، سود چندانی به حال انسان ندارد.
10- ملاک برتری
در حدیث نبوی آمده است: «إنَّ أَکْمَلَ المؤْمِنینَ إِیماناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقَاً؛ کامل ترین ایمان را مؤمنانی دارند که اخلاقشان [از دیگران] بهتر است». ایمان مهم ترین ملاک مورد پذیرش خدای متعال در دنیا و آخرت و مهم ترین شرط موفقیت در دو جهان است. در عین حال ایمان دارای درجات و مراتب گوناگون و متفاوتی است و حتی از مرتبه والای ایمانی که ویژه کاملان است نیز مرتبه بالاتر و کامل تری وجود دارد. ملاک کمال ایمان براساس حدیث شریف نبوی حسن خلق است؛ بدین معنا از دو انسانی که در شرایط یکسان قرار دارند مثل دو زن یا دو مرد آن یک در ترازوی ایمان کفه ای سنگین تر دارد که در اخلاق از دیگری پیش تر باشد. ممکن است دونفر هردو مؤمن و خوب باشند ولی آن که اخلاق بهتری دارد، خوب تر است و هنگام عرضه نامه اعمال هفتگی وی به بقیة الله الاعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف بیشتر موجبات خرسندی ایشان را فراهم می نماید.
11- دو الگوی بی بدیل اخلاقی
حکومت ده ساله رسول خدا صلی الله علیه وآله که پس از هجرت تشکیل شد، با مشکلاتی رو به رو بود تا جایی که می توان گفت که هیچ حکومتی و دولتی در جهان مشکلاتی همانند آن را به خود ندیده است. حکومت امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام نیز همین گونه بود مثلاً طی ده سال حکومت رسول خدا صلی الله علیه وآله در مدینه بیش از هشتاد جنگ بر آن حضرت تحمیل شد و مشکلات داخلی ازسوی منافقان از اصحاب خود ایشان و مشکلاتی در مسجد و خانه آن حضرت نیز وجود داشت و با این اوضاع نام رسول خدا صلی الله علیه وآله پس از نام خدا برده می شود و می بینیم که «أشهد أن لا إله إلا الله و أشهد أن محمداً رسول الله» در سراسر گیتی پیوسته طنین انداز است و بخش اعظم این ماندگاری و جاودانگی و بلندمرتبگی و موفقیت دستاورد اخلاق والای ایشان است.
رسول خدا صلی الله علیه وآله در خانه با زن و فرزند خود، با اصحاب و حتی با دشمنانشان و در هر حال چه در صلح و چه در جنگ با اخلاق نیکو برخورد کرده، با زبان ادب رو به رو می شدند و همین امر آن حضرت را موفق ترین حاکم تاریخ ساخت و علی رغم مصیبت ها و مشکلات بزرگ و توطئه های فراگیر اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و روانی و پراکندگی ها و تبعیض ها و ستم های فراوانی که از دیرباز تا به امروز از داخل و خارج جهان اسلام بر مسلمانان تاخته و می تازد، همچنان شاهد آن هستیم که رسول اکرم صلی الله علیه وآله قله نشین و اسلام نیز در حال پیشرفت است. با نگاهی به آمارهای موجود درباره پیشرفت اسلام در سراسر جهان به فراوانی و گستردگی آن در عرصه ها و سطوح گوناگون، یعنی در میان دانشمندان، اندیشمندان، فرهیختگان، پزشکان، کارشناسان و متخصصان و جز اینان پی می بریم. این دستاوردها نتیجه اخلاق باعظمت رسول خدا صلی الله علیه وآله بوده و هست و قرآن کریم درباره لزوم پیروی از اخلاق و رفتار آن حضرت می فرماید: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ؛ به تحقیق که برای شما در سیره و روش زندگی رسول خدا سرمشقی نیکوست»(احزاب/21).
این آموزه الهی بدان معناست که باید از رسول خدا صلی الله علیه وآله در زمینه اخلاق و مردم داری الگو گرفت و درس آموخت.
بدین ترتیب آن حضرت نخستین الگو بودند. الگوی دوم در زمینه اخلاق و مردم داری امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام بودند. چگونگی عملکرد حاکمی مانند ایشان و آن هم در گستره حکومتی که به گستردگی بیش از پنجاه کشور براساس تقسیمات جغرافیایی امروزی بوده سزاوار مطالعه و الگوگیری و توجه است.
خواندن تاریخ این امر را برای ما روشن می کند و در منابع تاریخی، تفسیری و حدیث آمده است که ابن عطارد از شخصیت های بلند آوازه و مشهور روزگار خود و از دشمنان امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام بود. او در روزگار حکومت امیرمؤمنان علیه السلام سخنی نکوهیده و ناروا درباره آن حضرت گفت، لذا او را نزد امیرمومنان بردند. آن حضرت بی حرمتی او را نادیده گرفتند و از او گذشت نموده، آیه کریمه: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ» را در جواب به بدی های او تلاوت کردند.
شما مؤمنان به ویژه جوانان تاریخ را ورق بزنید ببینید آیا می توانید حاکمی را بیابید که مانند رسول خدا صلی الله علیه وآله و یا امیرمؤمنان علیه السلام عمل کرده باشد؟
در همان زمان صدها مورد داستان رخ داده که رفتار منفی بنی امیه، معاویه و جز او را ثبت کرده است. بنا به نقل تاریخ معاویه دژخیمان خود را دستور داده بود تا افراد را به مجرد گمان و یا تهمت به مخالفت با معاویه دستگیر کرده، آنان را زندان و شکنجه نموده و حتی بکشند.
با نگاهی به تاریخ رفتار خشن و مرگ آفرین معاویه با انبوهی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله و اصحاب امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام را می بینیم؛ اصحابی همانند حجر بن عدی، عمرو بن حمق خزاعی و همراهان ایشان. معاویه بدترین و خشن ترین شکنجه ها را درباره آنان روا داشت و سپس آن ها را کشت آن هم به اصطلاح امروزی فقط به جرم سیاسی؛ زیرا تنها جرم آنان این بود که به امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام محبت و علاقه داشتند، اما به معاویه نه.
معاویه تنها یک خواسته از آنان داشت و آن دشنام دادن به حضرت بود. توجه داشته باشیم که بنا به برخی روایات حضرت به یاران خود اجازه داده بودند که در صورت ضرورت وی را دشنام دهند، با این عبارت که فرمودند: «أما السبّ فسبّونی، فإنه لی زکاة ولکم نجاة؛ اما دشنام، دشنامم دهید؛ چراکه مایه تزکیه من و سبب نجات شماست».
از این سخن و فرمایش استفاده رخصت می شود و اینکه حضرت به ایشان اجازه دشنام گفتن داده است، ولی آن جماعت با وفا از این رخصت استفاده نکرده و تاریخ خود را به این ارزانی تغییر ندادند؛ لذا معاویه دستور داد آنان را زندانی کرده، به شدت و گونه های مختلف شکنجه دهند و زنان برخی از آنان را نیز زندانی کرد، سپس آنان را کشت و به این اکتفا نکرده، بلکه دستور داد سرهای کشتگان را برای همسران زندانی شان به زندان ببرند. خدا می داند چه به حال این همسران آمده و چه شکنجه روحی بزرگی شده اند. بله این فداکاری ها از این بزرگ شخصیت های شیعه بود که زمینه را برای تاریخ فراهم آورده تا اینکه امروزه تمام گستره زمین شاهد طنین انداز شدن بانگ رسای «أشهد أن علیاً ولی الله» باشد.
12- آثار اخلاق نیکو در دنیا و آخرت
در حدیث نبوی شریف آمده است: «حَسَنُ الخلقِ ذهب بخیرِ الدّنیا والآخرةِ؛ انسان خوش اخلاق خیر دنیا و آخرت را از آنِ خود می کند». از این حدیث شریف دریافت می شود که شخص خوش اخلاق از تمام خیر دنیا و آخرت بهره مند می شود. به عبارت دیگر آن که رفتار و منش نیکویی دارد از سلامت بیشتری برخوردار است، بدن سالم تری دارد، روزی او گشایش بیشتری دارد، نعمت های خدا بر وی افزون تر است، خدای متعال او را بیشتر دوست دارد، تقرب او به اهل بیت علیهم السلام بیشتر و سرانجام سعادت وی در دنیا نیز افزون تر خواهد بود.
ازسوی دیگر چنین کسی دارای قبر روشن تر و وحشت کمتری است، حساب او آسان تر خواهد بود، از پل صراط زودتر می گذرد و از دشواری ها و هول قیامت دور خواهد بود. از روایات شریف استفاده می شود که مدت زمان گذر برخی از مردم از پل صراط سیصد سال به طول می انجامد و البته یکی از اسباب آن سوء خلق ذکر شده است.
13- نزدیک ترین افراد به پیامبر صلی الله علیه وآله
در حدیث شریف آمده است: «أقربُکُم منّی مجلساً یومَ القیامةِ أحسنُکُم اخلاقاً وخیرُکُم لأهله؛ نزدیکترین جایگاه را به من در روز قیامت کسی خواهد داشت که بهترین اخلاق را داشته باشد و نسبت به خانواده اش نیکوکارتر باشد». در یک خانواده چندنفری یا در میان مجموعه ای از افراد که روابط کاری آنان را در یک جا گرد آورده است، آن که رفتار بهتری با دیگران داشته باشد و بیش از دیگران اخلاق اسلامی را رعایت کند، به رسول خدا صلی الله علیه وآله نزدیک تر خواهد بود. هرچه رفتار انسان نیکوتر باشد، میزان تقرب او به آن حضرت در روز قیامت افزون تر خواهد گردید.
14- انسان خوش اخلاق
انسان به وسیله حسن خلق به درجه شخص عابد روزه دار می رسد. تعبیر شخص روزه دار و قیام کننده برای کسانی به کار برده می شود که روز خود را با روزه داری و شب را به عبادت سپری کنند.
اگر شخصی در روز روزه نباشد و شب را در خواب به سر می برد ولی از حسن خلق و رفتار نیکو برخوردار باشد، خدای متعال او را در درجه روزه داران قرار خواهد داد.
15- تلخ کردن شیرینی ها
معروف است كه دو برادر یا باجناق یكى سركه فروش و دیگرى شیره فروش بود. كاسبى كه سركه مى فروخت وضعش به مراتب بهتر از شیره فروش بود. روزى همسر مرد شیره فروش به خواهرش گفت: با اینكه شوهرت سركه مى فروشد، وضعیت تو به مراتب از من بهتر است و این عجیب به نظر مى رسد!
زن سركه فروش در جواب گفت: شوهر تو شیره را ترش مى فروشد، اما شوهر من سركه را شیرین!
این سخن سخن پرمعنایى است. شیره فروش كالاى شیرین عرضه مى نمود، اما با ترش رویى با مشترى برخورد مى كرد، بر عكس، آن یكى سركه اش را با رویى گشاده و خندان به خریدار مى فروخت.
16- تمرین برای حسن خلق
نكته دیگر حسن خُلق است كه نزد خداى تبارك و تعالى اهمیت فراوانى دارد و براى انسان ها ضرورى است و باید براى رسیدن به این ویژگى ارزشمند تصمیم جدّى گرفت. اگر مردى اخلاق بد دارد، سعى كند حتى الامكان با زن خود بداخلاقى نكند و اگر زنى شوهر بداخلاق دارد، باید سعى كند كه او را تحمل كند. این كار فقط نیاز به یك تصمیم جدّى و محكم دارد، ولى اگر انسان براى كارى تصمیم گرفت، دیگر پایبندى به آن مشكل نخواهد بود. انسان هاى شگفتى آفرین در كارهاى خود تصمیم جدّى و محكم دارند و با همین تصمیم محكم كارهاى بسیار سختى را انجام داده اند. اگر انسان تصمیم به انجام كارى بگیرد، دیگر مشكلى وجود ندارد؛ زیرا مشكلات خود به خود حل مى شوند. مضمون روایت است كه مى فرماید آسان آن است كه آسان گرفته شود.
بنابراین، زمانى كه انسان تصمیم به كارى بگیرد، خدا نیز كار را براى او آسان مى كند. البته این بدین معنا نیست كه مشكلات وجود ندارد، بلكه دنیا با مشكلات آمیخته شده است و مشكلات بر روح انسان فشار وارد مى سازد. این مطلب را مكرّر عرض كردم و شما نیز اگر بررسى كنید به همین نتیجه خواهید رسید. دو مطلب در این دنیا جلوه بسیار بدى دارند، یكى خودكشى و یكى تیمارستان و دیوانگى. كسانى كه دست به خودكشى مى زنند و خود را حلق آویز مى كنند در موقعیتى هستند كه دنیا برایشان بسیار تیره و تار شده، اندك امیدى به آینده ندارند. این انسان ممكن است شخصى عادى یا استاد دانشگاه باشد، ولى در هر صورت دیگر دنیا براى او جذابیتى نداشته و زندگى شخصى و فامیلى براى او اهمیت ندارد.
مورد دیگر تیمارستان است. كسانى كه ـ نعوذ بالله ـ بیمار روانى هستند مردم آن ها را به تیمارستان مى سپرند، زیرا چنین افرادى به حدى آشفتگى روانى دارند كه بیمارستان براى آنان كارساز نیست. اگر آمار بیماران تیمارستان ها را بررسى كنید، خواهید دید كه در میان آن ها یك مؤمن واقعى وجود ندارد، زیرا مؤمن هرچقدر هم تحت فشار روانى باشد، باز بر روح او آن اثر سوء را نمى گذارد و به حدّى نمى رسد كه دنیا در نظر او تیره و تار شود. در تمام این تیمارستان ها یك مؤمن تمام عیار پیدا نخواهید كرد. البته منظور از مؤمن كسى نیست كه فقط نماز بخواند، بلكه مؤمن كسى است كه تصمیم گرفته باشد در رفتار خود تغییر دهد و آن را عملى كند. شایان توجه است كه خوش اخلاقى از ویژگى هاى مؤمن است. امیرمومنان حضرت علی علی السلام مى فرمایند: «من طلب شیئاً ناله أو بعضه؛ هركس چیزى را بخواهد، آن یا بخشى از آن را به دست خواهد آورد».
اگر انسان براى دست یافتن به این خصلت تصمیم بگیرد و در این راه بكوشد، موفق خواهد شد. در واقع تصمیم و اراده چنان كارآمد است كه بیماران درمان ناپذیر را بهبود مى بخشد. موارد زیادى از بیماران سرطانى در آستانه مرگ قرار داشتند، اما تصمیم گرفتند سلامت خود را بازیابند و موفق شدند.
بچه اى كه به مدرسه مى رود تصمیم مى گیرد حتماً قبول شود، لذا به مطالعه مى پردازد و آخر سال نیز قبول مى شود و اگر تجدید شود، موارد تجدیدىاش اندك است. در مقابل كسى كه براى درس خواندن برنامه ریزى نداشته و تصمیم جدّى براى قبولى ندارد، آخر سال نیز توفیقى نخواهد یافت. كسى كه سعى كند با خانواده خود خوش اخلاق باشد اگر طرف مقابل نیز بداخلاقى كرد، او باید خوش اخلاقى كند تا اعصاب او سالم بماند و باعث خوش اخلاقى دیگران شود، ولى اگر خوش اخلاق نشد و به بداخلاقى روى آورد، ممكن است كار به مشكل بر بخورد، یا در مواردى بد اخلاقى ها و امثال آن بعضى از مردم را به خودكشى یا تیمارستان گرفتار مى كنند. بنابراین، خوش اخلاقى نه تنها براى دنیا كه براى آخرت سودمند است. فراموش نشود كسى كه در برخورد با نزدیكان و آشنایان رفتارى خوش و اخلاقى نیكو در پیش گیرد، به یقین پیرو اهل بیت علیهم السلام است و اگر خانم باایمانى سعى كند خوش اخلاق باشد، این خانم پیرو حضرت زهرا و حضرت زینب سلام الله علیهما است.
مؤمن باید مثل شیشه عطر باشد، شیشه عطر هر كجا كه باشد و در هر شرایطى
حتى در كنار سطل زباله همچنان بوى شامه نواز از خود مى تراود كه البته اهل بیت علیهم السلام این گونه بوده اند.
17- انسان خوش اخلاق
رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: «حسن الخلق ذهب بخیر الدنیا والآخرة؛ انسان خوش اخلاق خیر دنیا و آخرت را یکجا از آن خود ساخته است».
انسان در هر سن، موقعیت و شرایطی اگر خوش اخلاق باشد، بنا به فرموده رسول اکرم صلی الله علیه وآله تمام نیکی ها و خیرات دنیا و آخرت را گرد آورده است و اگر چنین نباشد، در واقع در دنیا و آخرت دچار کاستی و کمبود است و در این معنا فرهیخته و کم اطلاع، زن و مرد، خرد و کلان و عالم و جاهل یکسانند.
سزاوار است انسان در خانه، بازار، مسجد و حسینیه، سفر و حضر و مراکز علمی و عمومی با نزدیکان و آشنایان و همکاران رفتاری اخلاقی داشته باشد، چراکه نماز و دیگر اعمال عبادی و انفاق انسان خوش اخلاق به قبولی نزدیک تر است و خدای متعال از انسان های خوش اخلاق اعمالی را می پذیرد که همان را از انسان بداخلاق نمی پذیرد.
فرد خوش اخلاق به هنگام حضور در حرم مطهر امامان معصوم علیهم السلام از مقبولیت بهتری نزد امام علیه السلام برخوردار و دعایش به اجابت نزدیک تر خواهد بود.
وانگهی انسان خوش اخلاق در هر شرایطی که باشد، سعادتمند بوده، هنگامی که در قبر گذاشته می شود، وحشت کمتری و آسایش بیشتری دارد، دو فرشته حسابرسی با او رفتاری همراه با آسانی خواهند داشت، اما اوضاع انسان بداخلاق برخلاف این است.
افراد خوش اخلاق بدانند که اخلاق خوب مراتب و درجاتی دارد، پس باید بکوشند تا هرچه بیشتر به مراتب بالاتر اخلاق خوب دست یابند. پدر خوش اخلاق توجه داشته باشد که اثری مثبت بر فرزندانش خواهد داشت و اگر آنان به اخلاق خوب آراسته شوند، به پدر نیز همانند و همسنگ آنان پاداش داده می شود. این مطلب درباره مادران نیز صادق است، لذا شایسته و سزاوار است که پدران و مادران و دیگر افراد فامیل و خانواده اخلاق خود را خوب و درست کنند.
بایسته است که انسان اخلاق خوب داشته باشد و در بالندگی در این ویژگی بکوشد تا به خدای متعال و اهل بیت علیهم السلام نزدیک و در نتیجه به سعادت دو سرا نزدیک تر شود. بنابراین، تصمیم بگیریم در تمام عرصه ها اخلاق نیکو داشته باشیم.
18- عامل تقرب به خدا
بسیاری از امور موجب تقرب انسان به خدای سبحان می شود همچون: نماز خواندن، روزه گرفتن، حج گزاردن، خمس و زکات دادن، صله رحم و به دیدار خویشاوندان رفتن، نیکی کردن به والدین، ورع و رویگردانی از گناهان و بسیاری امور دیگر. تمامی این کارها موجب می شوند که انسان به خدای سبحان تقرب بجوید و با تفاوت در مراتب و درجات به خدای متعال نزدیک گردد. اما آنچه بیش از سایر امور موجب می شود که انسان بیشتر به خدا نزدیک شود، خوشخویی و اخلاق نیکو است. در حدیثی شریف سرور و مولایمان حضرت سیدالساجدین، زین العابدین، علی بن الحسین علیهما السلام فرمودند: «ان اقربکم إلی الله احسنکم خلقا؛ یعنی نزدیک ترین شما به خدای متعال کسی است که بیش از دیگران خوش اخلاق باشد». (مجموعه ورام، ج2، ص46)
زن و مرد مؤمن هرگونه کار نیکویی را انجام می دهند تا بیشتر به خدا نزدیک شوند اما سهل ترین راه ها و مهم ترین آن ها در تقرب جستن به خدای متعال آراسته شدن به اخلاق نیکوست. بنابراین، هر زنی بایستی نسبت به شوهر خود خوش اخلاق تر و خوش رفتارتر باشد، حتی اگر شوهر با وی بداخلاقی و بدرفتاری کند. همچنین هر مردی باید با همسر خود خوشخویی و خوشرفتاری کند، حتی اگر آن همسر سرکشی کند و بدخویی نماید. همچنین بایستی والدین با فرزندان خود و فرزندان با والدین خود، خویشاوندان و همسایگان، استادان و دانش پژوهان، همسفران و همراهان در خوش اخلاقی و خوشخویی جدیت نموده، همواره بکوشند که با یکدیگر رفتاری درست داشته باشند. کسانی که در مجالس غم و شادی اهل بیت صلوات الله علیهم اجمعین شرکت می کنند، بایستی نسبت به یکدیگر براساس اخلاق حسنه رفتار کنند. باید تمامی مؤمنان چه زن و چه مرد، نگذارند این فضیلت و امتیاز والا از دستشان برود و بکوشند تا رسیدن به مقام قرب الی الله تعالی را به دست آورند، که این امتیاز بیش از هرچیز دیگری با آراسته شدن به اخلاق خوب تحقق می یابد. واضح و آشکار است که اخلاق خوب و خوش اخلاقی تنها و تنها در برخورد خوب و چهره گشاده و شاد منحصر نمی شود، بلکه دایره اخلاق خوب بسیار وسیع تر است و به معنای رفتار نمودن با اخلاق خوب و همزیستی با اخلاق ستوده است، یعنی همه رفتارها و کردارها خوب و پسندیده باشند، نه فقط چهره گشاده و روی خوش.
19- تحمل سختی ها در راه رسیدن به قرب الهی
بی تردید بر پایه اخلاق حسنه تعامل و رفتار با مردم دشواری ها و مشکلاتی دارد، اما همه این دشواری ها به مرور زمان اندک می شوند و با کمک تصمیم گیری قطعی و عزم جدّی می توان دشواری ها و سختی ها را تحمل کرد. انسان در این دنیا بسیاری از دشواری ها را در راه خدا تحمل می کند و سختی ها را به جان می خرد، مانند درس خواندن، کسب درآمد و ازدواج و تهیه مسکن مناسب و درمان بیماری ها و سایر امور که همه آن ها با سختی و دشواری همراهند. بنابراین، آیا روا نیست که آدمی دشواری ها را برای رسیدن به هدفی والاتر و برتر و بزرگ تر که همان رسیدن به مقام والای قرب به خدای عز وجل است، تحمل کند؟
20- بهترین اعمال
مولایمان رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله در خطبه ای که در پیشواز ماه مبارک رمضان ایراد داشتند فرمودند: «أیها الناس مَن حَسَّنَ منکم فی هذا الشهر خُلُقَهُ کان له جوازاً علی الصّراط یومَ تزلُّ فیه الأقدام؛ ای مردم، هریک از شما که در این ماه رفتار خود را نیکو گرداند، در روزی که پاهای مردم بر پل صراط می لغزد و لرزان است او از آن جا به امان خواهد گذشت». همه ما در روز قیامت برای رسیدن به بهشت باید از پل دوزخ بگذریم و این پل در قرآن مجید و احادیث شریفه «صراط» نامیده شده است. در روایات پیشوایان دین آمده است که برخی از مردم در مدت سیصد هزار سال از آن می گذرند در حالی که برخی دیگر چون برق جهنده از آن عبور می کنند. کسی که می خواهد به سرعت از این صراط بگذرد و وارد بهشت شود، باید همیشه و به خصوص در ماه مبارک رمضان با اخلاق نیک با همه مردم رفتار کند. از مولایمان رسول خدا صلی الله علیه وآله سؤال شد: چه چیزی بیشتر باعث وارد شدن مردم به بهشت می شود؟ حضرت پاسخ دادند: تقوای الهی و حسن خلق.
یکی از بافضیلت ترین موارد حسن خلق در یکی از روایات شریفه چنین بازتاب یافته است. مولایمان امام صادق علیه السلام فرمودند: از رسول خدا صلی الله علیه وآله سؤال شد: بهترین صدقه کدام است؟ حضرت فرمودند: «علی ذی الرحم الکاشح؛ بر خویشاوندی که در باطن کینه شخص را به دل دارد». پس شایسته است که همه ما نسبت به این فرمایش نورانی نبی مکرم اسلام صلی الله علیه وآله و عمل به آن مصمم باشیم و البته کسی که در این خصوص مصمم باشد خدای متعال او را در تصمیم و عزمش یاری خواهد فرمود. این را بدانید که در این عمل لذتی نهفته است که در دیگر اعمال وجود ندارد. هر مردی وظیفه دارد به نیکی و خوشرفتاری با همسرش رفتار کند هرچند همسرش بداخلاق باشد. اگر همسرش در پی این خوشرفتاری دگرگون شد و خوشرفتاری پیشه کرد، که چه بهتر ولی اگر تغییر نکرد، نباید اهمیت دهد و از رفتار نیکش دست بردارد. هرکسی مسئول خودش است و وظیفه دارد در برخورد با دیگران حسن خلق داشته باشد. همین رفتار را هم زن باید نسبت به فرزندان و خویشان و همسایگان و همکاران نسبت به یکدیگر داشته باشند.
قرآن کریم می فرماید: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ؛ به راستی برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود». معنی این آیه شریفه این است که: ای مؤمنان، از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله بیاموزید و همانند ایشان عمل کنید. روایت شده است که حضرت امام موسی بن جعفر علیه السلام از پدران بزرگوارشان صلوات الله علیهم از مولای متقیان علی علیه السلام نقل کرده اند که فرمودند: یک مرد یهودی چند دینار از رسول خدا صلی الله علیه وآله طلبکار بود و آن ها را از حضرت مطالبه کرد. پیامبر فرمود: ای یهودی، اکنون پولی ندارم که به تو بدهم. یهودی گفت: تا پولم را نگیرم از تو جدا نخواهم شد. پیامبر فرمودند: پس در کنار تو می نشینم. حضرت در کنار آن یهودی نشست و نماز ظهر، عصر، مغرب، عشا و صبح فردا را در همان جا خواند. اصحاب پیامبر آن یهودی را تهدید می کردند و نهیب می زدند. رسول خدا صلی الله علیه وآله به آنان نگاه کرد و فرمود: می خواهید با او چه کنید؟ گفتند: ای رسول خدا، یک یهودی تو را حبس کند؟ پیامبر فرمود: مرا پروردگار بزرگ مبعوث نکرده است که به کافر هم پیمانی یا دیگری ستم کنم. وقتی روز بالا آمد مرد یهودی گفت: اشهد ان لا إله إلا الله و گواهی می دهم که تو رسول خدایی و نیمی از دارایی ام را در راه خدا بخشیدم. به خدا سوگند که این کار را با تو نکردم جز برای آن که صفت تو را در تورات بررسی کنم؛ چراکه در تورات خوانده ام که محمد بن عبدالله زادگاهش مکه است و به مدینه مهاجرت می کند، کج خلق و سخت گیر نیست، بد سخن و هرزه گو نیست و من گواهی می دهم که خدایی جز الله نیست و تو رسول خدایی و این مال من در اختیار توست و به دستور خدا در آن حکم کن. عظمت رسول خدا صلی الله علیه وآله را ببینید که رئیس دولت اسلامی بودند ولی مثل یک فرد معمولی زندگی ساده ای داشتند و اینکه از یهودی پول قرض کرده بودند دلیل همین معناست. امروزه هم اگر رؤسا و زمامداران مانند مولایمان رسول خدا صلی الله علیه وآله زندگی کنند حتی یک فقیر هم روی زمین یافت نخواهد شد.
برخورد نیک با شخص بدرفتار بسیار اثربخش تر از پند و نصیحت است. از همین روست که امام صادق علیه السلام می فرمایند: «کونوا دعاة للناس بغیر ألسنتکم؛ مردم را به چیزی غیراز زبانتان [هدایت و به سوی نیکی] دعوت کنید». لذا شایسته است که مؤمنان عزیز با همگان به نیکی و اخلاق حسنه رفتار کنند تا اولاً در دنیا سعادتمند باشند و در آخرت رستگار شوند و دوم بدین طریق جامعه اصلاح شود.
21- از مصادیق حسن خلق
آراستگی به حسن خلق بدین معناست که اگر کسی به انسان دشنام گفت او با نیکی و سخن نیک پاسخ دهد؛ چراکه خدای متعال در قرآن کریم فرموده است: «وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا؛ و هنگامی که جاهلان آن ها را مخاطب سازند [و سخنان نابخردانه گویند] به آن ها سلام می گویند [و با بی اعتنایی و بزرگواری می گذرند]». همچنین هرگاه یکی از خویشاوندان یا دوستان با او قطع رابطه کرد، به دیدار او رود، هرچند لازم باشد چندین بار این کار را تکرار کند، یا اگر یکی از فامیل او را دعوت نکرد، نباید او هم همین کار را با آن شخص انجام دهد.
22- نحوه صحیح روابط زن و شوهر
مردی که رفتار بدی دارد، حسن خلق اقتضا می کند که همسرش با او به نیکی رفتار کند و بردباری ورزد و در پی انتقام جویی از او بر نیاید. زنی هم که شوهر بدرفتاری دارد، باید در تندی ها و بدرفتاری های او صبوری کند و از مقابله به مثل بپرهیزد. همچنین این قاعده در رفتار با همسایگان و خویشاوندان و همکاران هم صادق است و همگی باید با یکدیگر به نیکی و حسن خلق رفتار کنند.
23- سعادت در دنیا و آخرت
هریک از ما انسان ها اعم از زن و مرد و جوان و پیر و ... یکی از چهار حالت را خواهیم داشت: یا در این جهان و در جهان آخرت سعادتمند هستیم، یا در هر دو جهان نعوذ بالله اهل شقاوت هستیم، و نه دنیای خوبی داریم و نه آخرت نیکویی، یا اینکه در دنیا در ناز و نعمت هستیم و آخرت تیره ای داریم، و حالت چهارم عکس این است؛ یعنی در دنیا اهل سختی و مصیبت هستیم و در آخرت اهل شادمانی و آرامش و خوشبختی. به هرحال هرکدام از مردم در یکی از این چهار قسمت می گنجند و قسمت پنجمی وجود ندارد. در این میان رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله دستورالعملی دارند که با اجرای آن در گروه نخست قرار می گیریم و در دوجهان اهل سعادت خواهیم بود. ایشان فرمودند: «حَسَنُ الخلقِ ذهب بخیر الدّنیا والآخرة؛ انسان خوش رفتار نیکی های دنیا و آخرت را از آن خود می کند».
به هراندازه که انسان اهل خوش اخلاقی باشد، به همان نسبت از سعادت دنیا و آخرت بهره مند خواهد شد. تنها راه موفقیت و سعادت همین است که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرموده اند، و اگر ما نگاهی اجمالی به پیرامون خود بیفکنیم و وضعیت بستگان، همکاران و اطرافیانمان را بررسی نماییم درستی این فرمایش شریف حضرت را عیناً مشاهده خواهیم نمود. البته روشن است که سعادت، مفهومی درونی است و با چیزهایی چون سلامت جسمی، پول و حتی علم ارتباط ندارد؛ زیرا چه بسا افراد زیادی بیابیم که بیمار و بی پول ولی عمیقاً سعادتمند باشند و در مقابل، پزشکان و دانشمندان بسیاری داریم که هرگز در عمر خود احساس خوشبختی نکرده اند یا حتی دست به انتحار نیز زده اند.
24- انسان خوش اخلاق
آن که رفتار و منش نیکویی دارد، از سلامت بیشتری برخوردار است، بدن سالم تری دارد، روزی او گشایش بیشتری دارد، نعمت های خدا بر وی افزون تر است، خدای متعال او را بیشتر دوست دارد، تقرب او به اهل بیت علیهم السلام بیشتر است و سرانجام سعادت وی در دنیا نیز افزون تر خواهد بود. ازسوی دیگر چنین کسی دارای قبر روشن تر و وحشت کمتری است، حساب او آسان تر خواهد بود، از پل صراط زودتر می گذرد و از دشواری ها و هول قیامت دور خواهد بود.
25- ملاک قرب به رسول خدا صلی الله علیه وآله
عبادت، بخشش، خدمات و امتحان های دنیایی و جز آن میزان و مبنای نزدیک بودن به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نیست. بنابراین، ملاک نزدیک بودن به آن حضرت چیست؟ البته پنجاه سال شب و روز را به عبادت و روزه سپری کردن، انفاق مال در راه خدا و دادنِ آن به خویشاوندان و مؤمنان و مستمندان، خود گرسنه ماندن و غذای مورد نیاز خود را به گرسنه و گرسنگان دادن، علم بیشتر اندوختن، زهد ورزیدن نسبت به آرایه های دنیایی و زاهدانه زیستن و از دنیا روی برتافتن و تحمل انواع رنج و سختی های آن از اجر بزرگ و جایگاه والایی در آخرت برخوردار خواهند بود، ولی این ویژگی ها به هیچ وجه سبب نمی شود که چنین کسانی به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نزدیک تر باشند، بلکه تنها کسانی به این منزلت خواهند رسید که خوش اخلاق تر باشند.
26- مهم ترین عامل
همگان بایستی بکوشند و از این لحظه تا واپسین دم زندگی و آخرین ساعت عمر تصمیم جدی و عزم راسخ بگیرند که خود را با اخلاق نیکو بیارایند و با همه مردم بر پایه خوش اخلاقی معاشرت کنند، آن هم در همه حالات زندگی یعنی چه در راحتی و چه در سختی چه در سلامتی و چه در بیماری چه در فقر و چه در دارندگی و مالداری چه در حضر و چه در سفر در همه حالات بکوشند که بیش از پیش به مهم ترین و والاترین عامل رسیدن به مقام قرب الی الله تعالی دست بیابند و خود را به آفریدگار خود نزدیک کنند.
